بخشی از مقاله
خلاصه
مسجد جامع - عتیق - اصفهان در محله دردشت اصفهان واقع شده است. این مسجد از گذشته تاکنون مورد استقبال مردم برای عبادت و سایر فعالیتهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی قرارگرفته است. شبستان مسجد به عنوان یک فضای داخلی و محل برگزاری نماز جماعت و فردی از جمله مهمترین فضاهای مسجد به شمار میرود.
بررسی معماری شبستانهای مسجد جامع - عتیق - و کنش متقابل رفتار و فضا و همچنین پی بردن به نکاتی در معماری آنها که منجر به استقبال مردم از این فضاها شدهاست میتواند در طراحی بهتر فضای داخلی مساجد و مکانهای عبادی راهگشا باشد.
در حال حاضر نماز جماعت به هنگام زمستان در شبستان بیتالشتاء و تابستانها در شبستان عباسی برگزار میگردد. این دو شبستان از نظر معماری دارای تفاوتهایی هستند. در این پژوهش کوشیده شدهاست ضمن بررسی تأثیر ویژگیهای معماری این دو شبستان بر رفتار عبادتکنندگان، با یکدیگر مورد مقایسه نیز قرار گیرند.
نتایج اولیه پژوهش از طریق کارمیدانی شامل "مشاهده رفتارها" و "اندازهگیری ابعاد فضا" بدست آمدهاست و در مرحله بعدی با انجام تحلیلهایی بر روی این کمیتهای فضایی به کیفیتهای فضایی اشاره شده است.
سوال پژوهش این است که معماری شبستان بیتالشتاء و عباسی بر رفتار استفادهکنندگان چه تأثیراتی دارد؟
نتایج پژوهش نشان میدهند تعداد افراد بیشتری تمایل به نشستن در کنار ستون در شبستان بیتالشتاء دارند. علت این امر تفکیک فضایی بیشتر در شبستان بیت الشتاء، وجود محور قوی در این شبستان و عدم تمایل نمازگزاران به حضور در این محور و همچنین فرم ستون و ابعاد آن میباشد. مشاهدات نشان میدهد که مردان، احتمالاً به دلیل هیجان خواهی بیشتری که نسبت به زنان دارند، در قسمتهای جلویی شبستان و دور از درب ورودی مینشینند. همچنین مرداناحتمالاً به دلیل فضای شخصی بزرگتری که دارند، نسبت به زنان، فاصله بیشتری از یکدیگر میگیرند.
.1 مقدمه
مسجد جامع - عتیق - اصفهان، واقع در محله دردشت اصفهان، روزانه مورد استفاده تعداد بسیاری از افراد بومی و غیر بومی به منظور برگزاری نماز جماعت و یا عبادت به صورت فردی قرار میگیرد. در حال حاضر نماز جماعت در تابستانها در شبستان عباسی و در فصل زمستان در شبستان بیت الشتاء برگزار میگردد. با توجه به استقبال گسترده مردم از مسجد جامع - عتیق - اصفهان از گذشته تا کنون بررسی رفتارهای صورت پذیرفته در هریک از شبستانها میتواند در طراحی هرچه بهتر فضاهای عبادی به طراحان مسجد کمک نماید. در این مقاله ضمن بهرهگیری از مطالعات میدانی سعی در تحلیل ویژگیهای معماری دو شبستان بیتالشتاء و عباسی و تأثیر آنها بر رفتار استفادهکنندگان و در نهایت مقایسه این دو شبستان شدهاست.
.2 سوال پژوهش
-معماری شبستان بیتالشتاء و عباسی بر رفتار استفادهکنندگان چه تأثیراتی دارد؟
.3معرفی شبستان بیتالشتاء و عباسی
شبستان بیتالشتاء در قسمت غربی و شبستان عباسی در جنوب غربی مسجد جامع اصفهان واقع است و با وجود اینکه هردو شبستان دارای تاق و ستون میباشند ولی در معماری آنها تفاوتهایی مشاهده میشود. شبستان عباسی که در نقشه شماره 1، با شماره 1 مشخص شده است متعلق به دوره ملکشاه سلجوقی است[1] و در قسمتهای مختلف از نور طبیعی بهره مند میشود. حال آنکه شبستان بیت الشتاء روزن و پنجرههای معدودی به بیرون دارد و میتوان گفت بهرهای از نور طبیعی ندارد. شبستان بیت الشتاء که در نقشه شماره 1، با شماره 2 مشخص شده است متعلق به دوره صفوی است.
این شبستان دارای تاقهای خیمه ای بزرگ وسقف کوتاهتری نسبت به شبستان عباسی است. تمامی جداره ها در شبستان بیت الشتاء با گچ پوشیده شده است حال آنکه جدارههای شبستان عباسی از قسمت پاتاق به بالا تماماً آجری است. شبستان بیت الشتاء نسبت به سطح زمین اندکی پایینتر است ولی شبستان عباسی همسطح با زمین و بلندتر نسبت به گنبد نظام الملک که در مجاورت آن قرار دارد میباشد. همچنین واحدهای فضایی در شبستان بیت الشتاء بزرگتر هستند
نماز جماعت زمستانها در شبستان بیت الشتاء و از اول اردیبهشت ماه در شبستان عباسی برگزار میشود. در این پژوهش تلاش شده است تأثیر تفاوت معماری این دو شبستان بر رفتار عبادت کنندگان با ایجاد ارتباط بین کمیت و کیفیت مورد بررسی قرار گیرد.
تصویر شماره:1 تصویر سمت راست. شبستان بیت الشتاء
تصویر شماره:2 تصویر سمت راست. شبستان بیت الشتاء
.3 مقایسه معماری و مصالح دو شبستان بیتالشتاء و عباسی
اولین ویژگی معماری قابل توجه در این دو شبستان نسبتهای فضایی است. با مقایسه نسبت ارتفاع به فاصله بین دو ستون در هریک از این دو شبستان مشاهده میشود که این نسبت درشبستان بیت الشتاء به عدد یک نزدیکتر است
بنابراین میتوان نتیجه گرفت که واحد فضایی در شبستان بیت الشتاء همگنتر میباشد. در نتیجه در واحد فضایی شبستان بیت الشتاء کشش به هیچ سمتی وجود ندارد و همین موجب ایجاد حس سکون در واحد فضایی این شبستان میشود. از آنجایی که عبادت با سکون - و نه حرکت در جهت محورهای طولی و عرضی و عمودی - صورت میگیرد به نظر میرسد احساس سکون میتواند به عبادتکننده احساس آرامش بیشتری را القا کند.
در حالیکه در شبستان عباسی که نسبت ارتفاع به عرض و طول واحد فضایی از عدد یک فاصله بیشتری دارد واحد فضایی به یک سمت - بالا - متمایل است و شاید بتوان گفت که مانع از ایجاد احساس سکون میشود. به عقیده آرنهایم هرچه ستون ستبرتر باشد حالت سکونی که در خود دارد بیشتر است[6] و از آنجایی که ستونهای شبستان بیت الشتاء ستبرتر میباشند، میتوان گفت این شبستان احساس سکون بیشتری را به همراه دارد و این احساس سکون میتواند موجب پدید آمدن حس امنیت و آرامش بیشتر شود. پوپ نیز پایههای عظیم تاریخانه دامغان را القا کننده حس اعتماد میداند.
جدول شماره-1 نسبت ارتفاع به فاصله بین دو ستون
نقشه شماره-3مقطع از شبستان عباسی
نقشه شماره-4 مقطع از شبستان بیت الشتاء الشتاء
