بخشی از مقاله
چکیده
زنان عشایر قشقایی با توانمندی و ذوق و سلیقه هنرمندانه جهت حمل و نگهداری اشیا و مواد گوناگون انواع کیسهها را بر حسب نوع نیاز زندگی عشایری به سبکهای مختلف میبافتهاند. این کیسه بافتههای متنوع مجموعهای از فرهنگ زندگی عشایری را در خود گنجاندهاند و بخشی از هنر ایلی عشایری قشقایی محسوب میشوند.
مسئله آن است که همراه با پیامدهای ناشی از تغییر نوع زندگی در فرهنگ و آداب و رسوم عشایر قشقایی در نتیجه پدیده اسکان و مهاجرت خودانگیخته عشایر قشقایی به مناطق روستایی و شهری، و امکان استفاده از جایگزینهای صنعتی، تولید انواع دستبافتههای قشقایی سیر نزولی داشته و با ناتوانی و مرگ تعداد بافندگان ماهر با تغییر نگرش بانوان جوان در نتیجه جذابیتهای مشاغل خدماتی و تحصیلات دانشگاهی تولید بخش زیادی از دستبافتههای کاربردی همچون کیسه بافتهها متوقف گردید به گونهای که هویت بسیاری از بافتههای ایلی حتی برای جوانان ایل نامعلوم است.
از این رو این پژوهش با هدف معرفی انواع کیسه بافتههای عشایر قشقایی، دستهبندی کاربردی، بررسی سبک بافت و تحلیل کاربرد این بافتهها انجام شده است. این پژوهش در پی پاسخ دادن به پرسشهای زیر است. -1 انواع کیسههای تک لتی و دولتی در دستبافتههای قشقایی کدامند؟ -2 ویژگیهای هر کدام از این دو نوع کیسه کدام است؟ -3 نوع سبک بافت کیسهها در طوایف قشقایی چگونه بوده است؟
- 4 کدام نوع از کیسه بافتهها انعطاف کاربری در مطابقت با نیازهای جامعه امروز را داشته و تولید آن ادامه یافته است؟. در این پژوهش گردآوری اطلاعات کتابخانهای و میدانی بوده و روش انجام پژوهش توصیفی- تحلیلی است. نتایج نشان میدهد کیسهها به صورت تک لتی - چنته، قندان، نمکدان، بلهدان، هزرپیشه، قلیاندان، ششدان، جوال کوچک و بزرگ، توبره، مفرش - و دو لتی - اوکاش، خورجین کوچک و بزرگ - بافته میشدهاند. سبک بافتهها شامل جاجیم ششهدرمه، دورهچین، چرخ و اویی، گلیم و بافتههای گرهدار است.
-1 مقدمه
در حدود یک سوم ساکنان استان فارس چادرنشین هستند - ادوارز،. - 1358 از میان قبایل چادرنشین استان فارس قشقاییها بزرگترین تشکل سیاسی هستند که در قرن نوزدهم تحت حکومت ایلخانی پرقدرت نقش مهمی در سیاست فارس عهدهدار شدند - همان،. - 317 قبایل قشقایی از اتحاد نزدیک 200 تیره از عشایر ترک، لر، کرد و عرب تشکیل شده است. طوایف ایل قشقایی شامل درهشوری، کشکولی بزرگ، ششبلوکی، کشکولی کوچک، قراچه، صفیخانی، رحیمی، فارسیمدان و عمله است - فسایی، . - 146- 147 :1312ماهیت زندگی قشقاییها به صورت کوچرویی و تأمین معاش این افراد به واسطه پرورش و نگهداری دام بوده است.
در دسترس بودن مواد اولیه از پشم و موی گوسفند و بز و نیازسنجی در تولید ملزومات زندگی عشایری به همراه خلاقیت زنان بافنده در تولید انواع بافتهها علاوه بر رفع نیاز ملزومات زندگی عشایر در گذشته، امروزه به عنوان یادگاری از فرهنگ و آداب و رسوم عشایری است که بازخوانی ماهیت این بافتهها کیفیت و ماهیت زندگی ایلی و فرهنگ جامعه عشایری را نشان میدهد.
مسئله آن است که مهمترین تغییر اعمال شده بر ساختار جامعه ایلی که در دوره پهلوی اول - رضا شاه - با عنوان تخت قاپو کردن عشایر با نگرش سیاسی و کاستن نیروی جامعه عشایری به عنوان قشر کثیری از جامعه ایران در سال 1306 آغاز شده بود منجر به اسکان عشایر گردید. اسکان عشایر فارس در راستای برنامه اصلاحات ارضی اجرا شد"در تاریخ بهمن ماه سال 41 در فارس خلع سلاح عمومی عشایر اعلام شد" - اطلاعات، - 1: 1341/11/ 11 و در پی این امر پدیده اسکان با تحمیل سبک زندگی متفاوت و فروریزی ساختمان طبقاتی ایل و تعریف نمودن متفاوت کارکرد طبقات اجتماعی، نظام ارزشی ایل را دگرگون نمود.
پس از فرایند اسکان اجباری اسکان خودانگیخته نیز گسترده شد. فراخور این موارد با تغییر روش زندگی، حذف پدیده کوچ و کاهش پرورش دام و تولیدات دامی نوع نیاز به تولید دستبافتهها محدود و محدودتر گردید به گونه ای که از میان انبوه روشهای بافت اغلب بافتهها به تولید کفپوش انجامید. از آنجا که زنان مهمترین رکن تولید دستبافتههای قشقایی محسوب میشوند به دلیل سخت بودن حرفه بافندگی و تمایل بانوان جوان به ادامه تحصیل و انجام مشاغل راحتتر بسیاری از روشهای بافت رو به فراموشی و انواع بافتههای کاربردی جامعه عشایری با رکود تولید مواجه شدند.
به تعبیر دیگر این امر بخشی از سنتهای فرهنگ ایلی را رو به فراموشی برده است. کیسه بافتهها مجموعهای از ابزارهای مورد استفاده جامعه ایلی عشایری بوده که در دستهبندی متنوعی از اندازهها دارای تنوع روشهای بافت اند که استفاده از این ابزارها با تغییر فرهنگ مصرفی جامعه عشایری با ابزارهای مورد کاربرد جامعه شهری جایگزین شدهاند. از این رو لزوم شناسایی و بازخوانی ماهیت این بافتهها به عنوان بخشی از فرهنگ و هنر رو به افول جامعه عشایری در این پژوهش مورد توجه بوده است.
پیرامون دستبافتههای عشایر قشقایی مطالعات چند صورت گرفته است؛ پرهام - 1371 - در کتاب"دستبافتههای عشایری و روستایی" با اشاره به طبقهبندی ایلات متعدد در جامعه عشایری فارس به انواع دستبافتهها و نقشمایههای مورد استفاده در فرشها و سایر بافتهها پرداخته است. نویسنده در جلد دوم به خورجین به عنوان شاخه بارز کیسه بافتهها توجه داشته و با نمونه تصاویر این بافتهها به بررسی نقوش به کار برده شده در آنها پرداخته است.
مقاله رحمانی و آشوری - 1385 - به بررسی تکنیک بافت دستبافتههای عشایر فارس در بافتههای منسوخ شده پرداخته و سه نوع بافت شیشه درمه، اویی و وارونهچین بافی را از نظر تکنیک بافته مقایسه نموده است. گریوانی و آشوری - 1386 - در بررسی شیوههای تولید فرشبافی عشایر قشقایی به مقایسه تغییرات اعمال شده در جامعه سنتی و صنعتی پرداخته و به آسیبشناسی تولد دستبافتهها در گذر از جامعه سنتی توجه دارد. در این پژوهش به طور خاص به کیسه بافتههای قشقایی توجه شده است.
هدف از این پژوهش توجه به بخشی از میراث مادی جامعه عشایری قشقایی است که در نوع زندگی عشایری در تطابق با نیاز و سلیقه بافندگان به زیبایی هر چه تمامتر بافته میشده است و این بافتهها به عنوان بخشی از هویت ایلی و عشایری محسوب میشوند. عدم بافت و بافت اندک این بافتهها به فراموشی شیوه بافت و ارزش هنری و فرهنگی آنها منجر شده است لزوم شناساندن و بحث پیرامون کیسه بافتههای کاربردی منسوخ شده در ایل قشقایی فرصتی برای دریافت ارزش هنری و فرهنگی زندگی ایلی و جامعه عشایری قشقایی است.
-2 روش پژوهش
این پژوهش با استفاده از مطالعات کتابخانهای و میدانی صورت گرفته است. در مطالعه میدانی با فراگیری تکنیک بافت و روش های تشکیل ساختار بافته ها از تجربه زنان بافنده قشقایی استفاده گردید، همچنین از نمونه های یافت شده تصویربرداری شد. در مطالعات کتابخانهای نیز با مرور ادبیات پژوهش و دریافت ضرورت موضوع پیرامون این نوع بافتهها زمینهای برای مطالعات میدانی ایجاد گردید. یافتههای پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی در راستای دستیابی به هدف پژوهش و پرسش های مطرح شده تبیین گردید.
