بخشی از مقاله
چکیده
تفسیر اطیب البیان یکی از تفاسیر جامع روایی شیعه است. در این تفسیر مفسر با استفاده از منابع روایی و گرایش اخلاقی، ارتباط دین و اخلاق و گستره ی مباحث اخلاقی در قرآن را تبیین کرده و با توجه به اصول اخلاق نظری و عملی به تبیین آیات قرآن پرداخته است. مفسر با تبیین دقیق مفهوم فضایل و رذایل اخلاقی و توجه به ابعاد تربیتی و اخلاقی احکام، با بهره گیری از فنون و اسلوب های ادبی در تبیین فضایل اخلاقی نگارش تفسیر خو را پیش پرده است
صاحب این تفسیر همچنین در تبیین راه های درمان مشکلات اخلاقی، راهکارهای علمی و عملی را تشریح و تبیین می کند. در این نوشتار شیوه طرح و تبیین مباحث اخلاقی توسط سید عبدالحسین طیب مورد پژوهش و تحقیق قرار گرفته است و در این راستا از روش جمع آوری داده ها و تحلیل مضمونی استفاده شده است.
-1 مقدمه
یکی از مباحث مهم در حوزه ی علوم دینی، روش شناسی تفاسیر و تبیین میزان کارکرد روش های تفاسیر در بین مفسران و نیز نسبت به مخاطبین است. هدف از روش شناختی تفاسیر بهره وری بیشتر از روشهایی است که استدلال و استناد قوی تری در آن به چشم می خورد و علاوه بر این سنجش میزان تاثیرگذاری تفسیر بر روی مخاطبین و نیز میزان اقبال مخاطبین به آن از اهداف شناختی این مباحث به شمار می رود.
در بین تفاسیر قرآن در برهه های مختلف، تفاسیری با رویکردهای متفاوت و بزرگنمایی وجهی از وجوه محتوایی قرآن کریم اعم از فقهی، اخلاقی، اعتقادی - کلامی - و ...، نگاشته شده اند که یکی از این گرایش ها، گرایش اخلاقی در تفاسیر و تفسیر آیات اخلاقی قرآن است. در همین راستا تفسیر اطیب البیان، تفسیری جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و متنوع ادبی، فقهی، روایی، اخلاقی و کلامی است؛ اما به علت اهتمام و توجه ویژه ای که مفسر به طرح مباحث اخلاقی، تربیتی با هدف تاثیر گذاری و تشویق مردم به سوی تهذیب نفس و آراسته شدن به کمالات اخلاقی داشته است، برجستگی جلوههای اخلاقی - تربیتی این تفسیر نمود بیشتری یافته است.
گستردگی مباحث اخلاقی در این تفسیر تا اندازه ای است که گاه حتی خواننده تصور می نماید با کتابی اخلاقی روبرو است. از این رو این مقاله در پی آن است تا ضمن توجه به روش مؤلف در تبیین مباحث اخلاقی، کارکرد ها و اثرات تربیتی اخلاقی این تفسیر گرانسنگ را نیز از طریق بررسی نظرات مؤلف آن مورد توجه و بررسی قرار دهد.
-2 -3 پیشینه بحث
تحقیقات انجام گرفته در مورد تفسیر اطیب البیان چنین می نماید که اثری به بررسی و تبیین روش این تفسیر در طرح مباحث اخلاقی نپرداخته است و آراء و نظریات اخلاقی ایشان را مورد تحقیق قرار نداده است بلکه تحقیقات انجام گرفته تنها منحصر در بررسی روش شناسی این تفسیر است. بنابراین معرفی این تفسیر، چگونگی ارائه و تحلیل مباحث اخلاقی از سوی این مفسر شیعه نیازمند بررسی است. از این رو مقاله حاضر در این زمینه کار جدیدی به شمار می آید.
-3 مفاهیم محوری
مفاهیم محوری این تحقیق را می توان در موارد زیر ارائه داد:
-1-3 علم اخلاق
علم اخلاق، علمی است که با شناسایی و متمایز ساختن صفات و ملکات انسانی، به ملکات و صفات خوب و بد - فضایل و رذایل - ، آثار و ریشه های آنها را نیز مورد بررسی و تحقیق قرار داده و راه های دستیابی به فضایل و دوری از رذایل را مشخص می نماید
به تعبیر آیت االله مصباح:» علم اخلاق، دانشی است که از انواع صفات خوب و بد و چگونگی اکتساب صفات خوب و زدودن صفات بد بحث میکند
بر همین اساس آیت االله طیب در ذیلفِیتفسیرقُلُوبِهِمْآیه:» مَرَضٌ« - بقره - 71/ متعرض انواع گوناگون امراض روحی که ممکن است روح انسان گرفتار آن شود، شده و در مورد علم اخلاق می گوید: »همان طور که بدن انسان گرفتار امراضی می شود و در این صورت انسان باید رجوع کند به اطباء تا مرض او را تشخیص داده و مدوا نمایند و علم طبّ متکفّل تشخیص اینگونه امراض و تعیین دوا و غذا و طریق معالجه آنهاست. همین طور روح نیز مریض می شود و متکفّل تشخیص اینگونه امراض و طریق معالجه آنها علم اخلاق است، و کسی که مبتلای به چنین امراضی شود باید به اطبّای روحانی از انبیاء و اوصیاء و اولیاء و دانشمندان روحانی مراجعه کند -
بنابراین ایشان علم اخلاق را مجموعه قواعد و دستوراتی می داند که متعرض تشخیص و طریقه درمان اخلاق رذیله و ملکات ناپسند بوده تا روح انسان را از این امراض نجات دهد و به سلامت نفسانی برساند.
-4-7 تربیت
تربیت رشد دادن و به فعلیت رساندن استعداد ها و قابلیت های موجودات است تا هر موجودی به حد کمال لایق خود نائل شود
تربیتی که تدریجی و مرحله، مرحله بوده و به علت برخورداری انسان از قوه تعقل در دو بعد تکوینی و تشریعی از سوی مربی عالم محقق می شودتربیت. تکوینی حقّ افاضه وجود به تمام ماهیات ممکنه از عالم مجردات تا مادیّات و مهیا نمودن اسباب و مقدماتی است که به واسطه آنها استعداد هایشان به فعلیت می رسد و تربیت تشریعی عبارت است از تکمیل نفوس انسانی بواسطه معارف حقه و ملکات حسنه و اعمال صالحه که موجب سعادت و رستگاری خواهد بود
از نظر آیت االله طیب در تربیت سه رکن، مربّی - بکسر باء - یعنی تربیت کننده، قابلیّت مربّی - بفتح باء - یعنی تربیت شده و مصادف نشدن با اموری که مربّی را ازقابلیّت می اندازد و مانع شکوفایی آن می شود لازم و ضروری می باشد - همان - .
بر این اساس و با توجه به اینکه، ذات مقدس حق مربی جمیع موجودات است و در هر موجودی در این عالم، استعداد و قابلیّت تکامل و تربیت را به ودیعت نهاده است اگر موجودی طریق تکامل را نپیمود و استعداد خود را بفعلیّت نرسانید به واسطه تصادف با موانعی بوده که قابلیت او را از بین برده و یا مانع پیشرفت او شده است نه از این جهت که مربّی حقیقی نسبت به آنها کوتاهی نموده باشد:»
مانند کفار و معاندین که طریق هدایت را نمی پیمایند و به واسطه پیروی هوای نفس و فرو رفتن در شهوات نفسانی خود را از قابلیت انداختهاند و همین طور مجانین و قاصرین و مستضعفین نیز بعلل داخلی یا خارجی قابلیّت ذاتی خود را از دست دادهاند و بالجمله در هر نوع تربیتی تا سه امر فوق تحقق پیدا نکند تربیت و تکامل محقق نخواهد شد -
