بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهمترین خطرات زمینلرزه، خطر گسیختگی سطحی گسلها است که تنها راهکار مقابله با آن رعایت حریم گسل است. رعایت حریم گسل، همچنان در شهرهای جدید و همچنین بخشهای در حال توسعه در مجاورت کلان شهرها نیز، متاسفانه مورد توجه کافی قرار نمیگیرد. برای نمونه طی سالهای اخیر الگوی گسترش شهر قم از سمت جنوب غرب و غرب به ویژه در محدوده شهرک های قدس و پردیسان صورت گرفته است. در این مقاله با استفاده از اطلاعات موجود، بررسی دورسنجی و برداشتهای ساختاری در برشهای تازه و کوهبریهای انجام شده به منظور راهسازی و توسعه زیرساختها، خطر گسیختگی سطحی و گسلش جوان در این محدوده بررسی و لزوم توجه به رعایت حریم گسل در محدوده شهرها و شهرکهای جدید خاطر نشان شده است.
براساس بررسیهای انجام شده در این مطالعه، شهرکهای قدس و پردیسان در قم متاثر از خطر گسیختگی در امتداد گسلهای خضر، قم، صرم و گسلهای کوچک دیگری هستند و حریم گسل در کل طول و یا در بخشهایی از طول این گسلها رعایت نشده است. افزون بر این، عبور گسل قمرود از میان شهر قم با توجه به طول آن 80 - کیلومتر - زنگ خطری برای این شهر است.
از نظر زمین ساختی، گسل قم دارای ساز و کار راستالغز راستگرد است که گسلهای صرم و خضر به موازات آن سازوکار مشابه ای دارند. همراستایی گسل قم با لایهبندی واحدهای متعلق به سازند قم در این محدوده و همچنین وجود لایههای نامقاوم مارن و ژیپس متعلق به عضوهای e و d سازند قم سبب شده است تا گسلش در امتداد لایهبندی صورت گرفته و دگرشکلی به صورت غیرمتمرکز در پهنهای وسیع رخ دهد. با توجه به وجود لایههای نامقاوم فوق، این امکان وجود دارد که بخشی از لغزش در امتداد گسل قم و دیگر گسلهای همراه به صورت بیلرزه انجام شود.
مقدمه
طیف وسیعی از خطرات زمینشناختی کلان شهرهای ایران از جمله تهران، مشهد، تبریز و کرج را تهدید میکنند. گسیختگی سطحی گسلها یکی از مسایل مهمی است که در مطالعات پیش از توسعه شهرها در ایران کمتر به آن توجه شده است. گواه این مسئله تعداد فراوان گسلهای کواترنری شناخته شده در محدوده کلان شهر تهران است که در طول مطالعات متعدد - بربریان و همکاران، 1364؛ Tchalenko et al., - 1974; Ashtari et al., 2005; Abbassi and Farbod, 2009; Ritz et al., 2012 شناسایی شدهاند ولی توجه کافی بدانها نشده است.
گسیختگی سطحی عبارتست از جابجایی در سطح زمین ناشی از امتداد پارگی گسل به سطح زمین - PNSN, 2014 - و یا جابجایی ناشی از گسلش یا جابجایی سطح زمین در اثر زمینلرزه . - Batatian, 2002 - یکی از جنبههای مطالعاتی مهم پیش از توسعه ساختمانها و سازه ها در مناطق شهری، که میتوان آن را بخشی از مطالعات زمینشناسی شهری دانست، پژوهشهای ساختگاهی به منظور شناسایی گسلهای فعال و اطمینان یافتن از عدم ساخت بناها بر روی گسلهای فعال شناسایی شده با رعایت حریم گسل است . - Batatian, 2002 -
حریم گسل عبارتست از محدودهای با فاصله معین از گسل فعال شناخته شده که هیچ سازه یا ساختمانی حتی خانههای تک خانوار نیز در آن محدوده نباید ساخته شود . - Nestle and Lem, 2010 - شهرستان قم در حاشیه غربی کویر مرکزی ایران و در پهنه ساختاری ایران مرکزی قرار گرفته است. از نظر زمین شناسی، این منطقه از واحدهای آتشفشانی و پیروکلاستیکهای ائوسن که توسط نهشتههای ضخیم خشکیزاد و تبخیری اولیگوسن زیرین متعلق به سازند قرمز زیرین، سنگ آهکهای اولیگو- میوسن قم و ماسهسنگ و مارلهای میوسن پایانی سازند قرمز بالایی تشکیل شده است که توسط نهشتههای پلیوسن و کواترنری در برخی مناطق پوشیده میشوند طی سالهای اخیر الگوی گسترش شهر قم از سمت جنوب غرب و غرب به ویژه در محدوده شهرکهای قدس و پردیسان طراحی شده است.
در طی دوره کوتاهی که از آغاز توسعه این مناطق از شهر میگذرد، رخداد حوادث طبیعی تاکنون چندین بار این مناطق به ویژه پردیسان را تحت تاثیر قرار داده است. از مهمترین این حوادث وقوع سیل در 28 اردیبهشت 1386 بوده که در پی بارش تگرگ، زندگی مردم این منطقه را مختل کرد. طی این سیل ارتفاع آب در این شهرک به نیم متر و در برخی از نقاط پایین دست آن به یک متر نیز رسید. سیل دیگری در 11 فروردین سال 1388 در این شهرک جاری گشت و موجب تخریب بسیاری از خانه و امکانات شهری گردید. به دنبال این حوادث بود که 13 پروژه آبخیزداری در بالادست شهرک پردیسان به منظور مهار سیلاب توسط اداره منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم آغاز گردید.
خطر گسیختگی سطحی در محدوده شهر قم
از نظر لرزهخیزی شهرستان قم زمینلرزههای تاریخی و دستگاهی متعددی داشته است - شکل -1 الف - که یکی از آخرین زمینلرزههای آن در سال 2007 با بزرگای 5.5 در منطقه کهک رخ داده است. شکل -1 الف پراکندگی زمینلرزهها و گسلهای اصلی منطقه را نشان میدهد. گسلهای عمده منطقه عبارتند از گسل قم - قطعه شمالی روند قم - زفره - ، گسل قمرود، گسل ایداقچی یا صرم و گسل خضر.
گسل قم: گسل قم قطعه شمالی یک روند شناخته شده قدیمی است که در منابع زمینشناسی ایران با نام گسل قم - زفره - نبوی، 1355، - NIOC, 1977 و در برخی منابع جدیدتر به نام گسل کاشان - Allen et al., 2011 - نامگذاری شده است. این روند گسلی به طول حدود 250 کیلومتر، از قطعههایی تشکیل شده که در بیشتر طول خود مرز میان کوه و دشت را معین میکنند.
گسلهای قم، راوند، کاشان و زفره چهار قطعه اصلی این روند بوده که سازوکار آنها بسته به امتداد آنها از راستالغز راستگرد تا راندگی گزارش شده است - جمالی و همکاران، 1387 ؛ محجل و رهامی، 1388؛ . - Safaei et al., 2008; Babaahmadi et al., 2010 برخی این روند را در پیدایش سنگهای آتشفشانی کمربند ارومیه - دختر موثر دانسته اند - آقانباتی، 1383 ؛ محجل و رهامی، . - 1388 قطعه شمالی روند قم- زفره با نام گسل قم، به طول حدود 60 کیلومتر با امتداد آزیموتی N130 از شمال غربی شهر قم آغاز شده است و با عبور از غرب و جنوب غربی شهر قم به گسل راوند ختم می شود - شکل . - 1 ساز و کار این گسل راستالغز راستگرد با مولفه معکوس گزارش شده است . - Babaahmadi et al., 2010 -
بررسیهای صحرایی اولیه نشان میدهد که اثر سطحی گسل قم از محدوده شهرک قدس و دانشگاه مفید قم عبور میکند - شکلهای -1ب، 2 و . - 3 در برداشتهای صحرایی انجام شده، اثر سطحی گسل در ضلع جنوب شرقی شهرک قدس به صورت پهنهای به عرض بیش از 200 متر رخنمون دارد - شکل . - 2 در این منطقه گسل قم در امتداد مرز واحدهای مارنی و ژیپسی - عضوهای e و - d سازند قم در فرادیواره و سنگ آهکهای عضو f سازند قم در فرودیواره عمل کرده است - شکل -2الف - . در این برش، دره گسلی به عمق حدود 10 متر در اثر فرسایش نهشتههای گسلیده تشکیل شده است که از یک طرف با آیینه گسلی محدود میشود.
علاوه بر پهنه گسلی، آیینه گسلی بر روی سطح سنگ آهکهای عضو f سازند قم ایجاد شده که دارای شواهد کینماتیک شیب لغز با ریک نزدیک به 80 درجه به صورت خش لغز و رشد بلورهای ژیپس به همراه توسعه گسترده رگههای ژیپسی است - شکل -2 ب و پ - . احتمالا این کینماتیک بعدها با کینماتیک غالب راستالغز راستگرد - Babaahmadi - et al., 2010 در پهنه گسل که به صورت برگوارگی گسترده درون نهشتههای مارنی توسعه یافته است - شکل - 2 ت - ، جایگزین شده است.
ادامه این روند گسلی به سمت جنوب شرق تا ناودیس قیزقلعه و گسل قیزقلعه قابل پیگیری است - شکل -1 ب - . در این قسمت اثر سطحی گسل قم پوشیده است و به نظر میرسد با یک تغییر هندسی و خم گسلی، مجدد پس از راندگی قیزقلعه مجدد در امتداد ارتفاعات جنوب غربی خورآباد ادامه مییابد تا در جنوب شرق به گسل راوند پیوند میخورد - شکل -1 الف - . همچنین اثرات گسلش راستالغز - F1 - در نهشتههای کواترنری بین گسلهای قم و خضر که سبب جابجایی آبراههها گردیدهاند - شکل -3الف و پ - مشاهده شده است.
از دیدگاه خطر گسیختگی سطحی، گسل قم از انتهای جنوبی شهرک قدس و همچنین دانشگاه قم عبور میکند و با توجه به پهنه گسل، به نظر میرسد حریم مناسب برای آن رعایت نشده است - شکل -3پ - . همچنین تداوم گسل F1 نیز در محدوده شهرک قدس نیازمند بررسیهای ساختگاهی است - شکل -3الف و پ - . افزون بر این، چند گسل عرضی کوچک - F2, F3, F4 - بین گسلهای قم و خضر وجود دارند که اثر آنها در جابجایی عرضی سنگ آهکهای سازند قم در شکل -3پ مشاهده میشود. این گسلها از محدوده شهرک قدس عبور میکنند و متاسفانه عدم توجه به حریم گسل و ساخت و ساز بر روی آنها در این شهرک دیده میشود.
