بخشی از مقاله
چکیده :
گلستان به عنوان اثری منحصر به فرد، چنان به زیبایی، افکار و اندیشههای سعدی را به منصه ظهور رسانده است که این اثر هم در ایران و هم در خارج از کشور، بارها مورد بررسی قرار گرفته است. توجه سعدی به علوم روزگار خود و به ویژه طب، یکی از عرصه هایی است که مجال پژوهش در گلستان را دارد.
سعدی در گلستان در حین آموزشهای اخلاقی، با هنرنمایی ادبی و بی نظیر خود، از اصطلاحات و واژگان طبی نیز به زیبایی بهره برده است. او در این راستا حکایاتی با مضامین پزشکی پرداخته است و گاه به ساخت کنایات مزین به آرایه های ادبی با اینگونه مضامین دست زده است. علاوه بر این، ابیات متعددی در سرتاسر گلستان قابل مشاهده است که سعدی از علم طب در پرداخت و سرودن این ابیات بهره گرفته است.
-1 مقدمه
سعدی شاعر و نویسنده بزرگی است که نه تنها در ایران که در جهان نیز از شهرت بسیاری برخوردار است. تعداد بی شمار کتابها و مقالاتی که در محورهای گوناگون، زندگی، شخصیت، افکار و اندیشههای این شاعر و نویسنده بزرگ را تحلیل کردهاند، نشان از عظمت آثار و افکار وی دارد. بوستان و گلستان در کنار دیوان غزلیات بینظیر او دریایی از شکوه و زیبایی را در سرزمین ادبیات فارسی به جریان درآورده است. در این بین گلستان با بیان و سخنی متمایز، از گذشتههای دور توجه عام و خاص را به خود جلب کرده است.
»گلستان را باید فراورده آزمونها و نمودار مطالعه سعدی در افکار و احوال و اخلاق و آداب مردمی شمرد که وی در سفر سی ساله با آنها سروکار داشته و از راز درونشان آگاه شده و از هریک اندرزی شنیده و نکتهای آموخته و به گنجینه خاطر سپرده است - وی در این اثر بینظیر به خوبی توانسته است مخاطب را به سمت و سویی بکشاند که اندیشهاش در آن میدان میتازد.
تلاش سعدی در گلستان بر سادهنویسی است و سجع و کلام آهنگین، کمتر او را به تکلف واداشته است، به طوری که برخی ویژگیهای سبک خراسانی که مدار آن بر ساده گویی بود در گلستان کاملاً قابل ملاحظه و بررسی است. هنر سعدی در این است که نثر فارسی را از چنگ تکلف و تصنع نجات داد و به سمت و سوی سادگی هدایت کرد
درخشش سعدی در این سادهگوییها وقتی خود را بیشتر نشان میدهد که به استفاده او از اصطلاحات و واژگان مخصوص علوم دیگر نیز اشاره شود تا گستره نگاه این شاعر و نویسنده سترگ را بر مخاطب بیشتر معلوم دارد. ارتباط شاعری و نویسندگی با سایر علوم بر کسی پوشیده نیست و اغلب شاعران و نویسندگان به طور کلی با این مقوله سر و کار داشتهاند. در این بین علم طب جایگاه ویژهای در آثار نویسندگان و شاعران برتر ما دارد. این دانش دیرینه بشری در قابوسنامه نیز مورد توجه قرار گرفته است. عنصرالمعالی در این باره آورده است: »اگر...علمی شریف خواهی بدانی، از علم دین گذشته، هیچ علمی سودمندتر از طب نیست که رسول، علیهالسلام گفته است که العلم علمان؛ علم الادیان و علم الابدان و مراد از علم ابدان، طب است
سعدی به عنوان یکی از بزرگترین صاحبان مسند سخن، در گلستان توجه خود را به این علم و اصطلاحات آن نشان داده و نیز دانستههای خود را در این زمینه به سادهترین وجه ممکن بیان کرده است.
در این مقاله برآنیم تا به نگاه استاد سخن، سعدی به طب و اصطلاحات رایج آن و چگونگی استفاده از آنها در سخن سرایی و هنرنمایی بپردازیم.
-2 سعدی و علم پزشکی در گلستان:
طب و اقسام آن در کتب طبی بدین شکل توصیف شده است: »بدان که طب در لغت، سحر و اصلاح و عادت و بزرگی است و در اصطلاح اطباء علمی است که دانسته می شود در وی، احوال بدن انسان از صحت و مرض، تا به این سبب، صحت ثابته را نگاه دارد و صحت زایله را بازآرند.
و این منقسم می شود اولا به دو جزو: یکی علمی و دیگری عملی. و جزو اول را نظری گویند و آن منقسم می شود به چهار قسم:قسم اول در امور طبیعیه؛ قسم دوم در احوال بدن انسان از صحت و مرض و نقاهت؛ قسم سوم در اسباب آن؛ قسم چهارم در علامات و دلایل آن.و جزو دوم را که عملی گویند، منقسم می شود به دو قسم: یکی علم حفظ صحت؛ دوم علم علاج -
طبق نظریه دانشمندان طب سنتی، آنچه باعث حفظ صحت و تندرستی است، توجه به شش اصل اساسی است که آن را سته ضروریه گویند و هرآنچه انسان در زندگی روزمره با آن در ارتباط است را در برمیگیرد و شامل هوا، خوردنیها و آشامیدنیها، حرکت و سکون، خواب و بیداری، استفراغ و احتباس و اعراض نفسانی می باشد
سعدی در گلستان از طب و مضامین مربوط به گونه های مختلف بهره جسته است. در یک نگاه کلی واژگان و اصطلاحات طبی به کار رفته در گلستان به شش گروه قابل تقسیم است:
الف - مراحلتولّد و رشد: واژههای بلوغ، توامان، مدت حمل، نطفه در گلستان برگرفته از این حوزه از علم طب است.
ب - مزاج، اندامها و بعضی حرکات و حالات آنها: اعتدال مزاج، طبع، آب دیده، آشامیدن، اعضا، اشتها، بازو، بشره، بطن، پیشانی، جگربند، چشمخانه، خواب، دوش،
