بخشی از مقاله
چکیده
تکواژ، مقولات و ساختهای دستوری همگی صورتی از واحدهای نمادین دارند. بنابراین، میتوان گفت مشتقات پسوند -»گر« نیز مقولهای چندمعنا با یک ساخت درونی نظاممند هستند. طبق فرضیهی این جستار، نظام مفهومی این پسوند در زبان فارسی در برشهای زمانی مختلف متفاوت است؛ از این رو، در بررسی حاضر، با الگوبرداری از مدل مفهومی آرمانی لیکاف و جانسون، از مدل مفهومی گذرایی جهت تحلیل پسوند -گر استفاده شده است.
پس از تجزیه و تحلیل بیش از300 مشتقدارایِ پسوند -گر-که ازفرهنگ سخن،پایگاه دادههای زبان فارسی، تارنمای واژه یاب - شامل: فرهنگهای لغت دهخدا، عمید، معین - و تارنمای فرهنگ واژگان فارسی به فارسی جمعآوری گردیده و نظام مفهومی این پسوند ارائه شده است؛ این نظام مفهومیدارای یک معنای مرکزی است و معانی حاشیهای آن از طریق سازوکارهای مفهومی مجاز یا استعاره با معنای مرکزی مرتبط شدهاند. مطابق نتایج به دست آمده، پسوند -گر از لحاظ ارجاع متنوع است و به انسان، غیرانسان و رویداد ارجاع داده میشود.
.1 مقدمه
تاکنون در زبانشناسی شناختی مسائل حوزههای دستور - معناشناسی، نحو و کاربردشناسی - مورد توجه قرار گرفته،امّا واژهسازی که با همهی سطوح زبان - صرف، واجشناسی، نحو و واژگان - درارتباط است چنین اقبالی نداشته است؛ درحالیکه پرداختن به مفاهیم واحدهای زبانی، بسیط یا غیربسیط، هم در مباحث زبانشناسی مؤثر و کارسازند هم تأثیر انکارناپذیری در روند آموزش زبان دارند.
از این رو، نویسندهاز بین پسوندهای اسمِ عاملساز پسوند -گر را برگزیده و بیش از 300 نمونه از مشتقات این پسوند را از این منابع گردآوری نموده است: الف - فرهنگ سخن؛ ب - پایگاه دادههای زبان فارسی؛ ج - تارنمای واژهیابکه در این تارنما فرهنگهای لغت دهخدا، عمید، معین به صورت آنلاین قابل دسترسی است؛ د - تارنمای فرهنگ واژگان فارسی به فارسی؛سپس،دادههای مزبور با توجه به مدل مفهومی آرمانیْ - لیکاف َ و جانسونُ، - 1999 در چهارچوب زبان شناسی شناختی، تجزیه و تحلیل شده اند.
تحلیل ما در این پژوهش »شناختی« یعنی، مبتنی بر اصول مفهومی و نقشی است. چنین تحلیل شناختی در مقایسه با دیگر تحلیلهایی که تاکنون در مورد وندهای اشتقاقی انجام گرفته، این مزایا را دارد: دسته بندی مفهومی همه ی مشتقات با پایههای فعلی و غیرفعلی در کنار هم؛ مفروض دانستن گسترهای از انواع مرجعها برای پسوند -گر - بهعبارت دیگر، برای کلمهی نشانگر مرجعهای متنوعی موجود است:
شخص، ابزار - نرم افزار - و رویداد - ؛ مفروض دانستن گسترهای از نقشهای معنایی برای پسوند -گر بر مبنای پایهی مشتق مورد نظر،مثلاً پردازشگر - مانند: انسان، پردازشگر اطلاعات - در مقابل پردازشگر - مانند:CPU که واحد پردازشگر مرکزی هم نام دارد، مغز رایانه است - . در اینجا با دو نقش معنایی مواجهایم: عاملیت و ابزاری. باتوجه به اینکه مفهوم گذرایی در معنای مرکزی -گر تعیینکننده است، در تحلیل حاضر از مدل مفهومی آرمانی - لیکاف و جانسون - 1999 استفاده خواهد شد که در اینجا به آن سناریوی پیشنمونه ی گذراییًٌ گفته میشود که دارای ساختار زیر است:
سناریوی پیشنمونهی گذرایی
-دارای زمان و مکان است.
- حداقل دو شرکتکننده دارد که در تعامل نامتقارن با یکدیگرند.
-یکی از شرکتکنندگان انسانی است که با قصد و نیت عملی را انجام میدهد و دیگری مستقیماً تحت تأثیر آن عمل قرار میگیرد.
شکل .1 مدل مفهومی گذرایی
سناریوی گذرایی از لحاظ روشهای متنوع منعطف است: تعداد شرکتکنندگان میتواند تغییر کند، بدین معنا که این مدل میتواند با توجه به ورود شرکتکنندگان جدید تغییر کند. شرکت کنندگان، خودشان میتوانند از نظر درجهی عاملیت و تأثیرپذیری متغیر باشند و تعاملات ممکن است با توجه به درجات پویایی، تماس، هدفمندی و ... تغییر نمایند. برای مثال: »شکارگر« نشاندهندهی یک سناریوی پویا است که دارای عاملی قوی و پذیرندههایی است
