بخشی از مقاله
چکیده:
بازار سنتی زنجان به عنوان یکی از آثار ارزشمند معماری دوره قاجار دارای فضاها، آثار متنوع و تزئیناتی زیبا می باشد. در این میان، مساجد این بازار به دلیل تنوع الگوهای فضایی، غنای تزئینات و دارا بودن مولفه های معماری منحصر به فرد، اهمیتی خاص به بازار بخشیده اند. هدف نوشتار پیش رو، معرفی ویژگی های این مساجد و گونه شناسی آنها بر اساس اجزای فضایی و کالبدی شان می باشد تا بتوان در کنار طبقه بندی الگویی ساخت آنها، عناصر معماری و سلسله مراتب فضایی هر یک از این مساجد را مورد مطالعه قرار داد.
روش تحقیق مورد استفاده در این مطالعه، توصیفی B تحلیلی است و نتایج حاصل از مطالعه نشان می دهد که الگوی رایج ساخت در مساجد این بازار، گونه شبستانی است که در ترکیب با انواع دیگر گونه های ساخت مساجد در ایران به کار گرفته شده اند. در نهایت، به منظور نظم بخشی به اطلاعات و تحلیل های انجام شده در غالب یک جدول جامع، گونه بندی مساجد این بازار انجام می گردد.
مقدمه
بازار سنتی زنجان یکی از عناصر معتبر شهری و قطب منحصر به فردی است که از نظر اقتصادی، فرهنگی، مذهبی در شکلگیری شهر و نحوه گسترش آن نقش اساسی را دارا بوده و دارای استخوانبندی پیچیدهای میباشد. این بازار و محدوده پیرامون آن که بافت قدیم شهر زنجان را در برمیگیرند، متعلق به چندین دوره تاریخی هستند. به طور کلی، احداث این بازار متعلق به دوره قاجار و شروع سلطنت آقا محمدخان قاجار در سال 1205 هجری قمری میباشد که در زمان فتحعلی شاه در سال 1213 هجری قمری تکمیلتر گردیده بود، به نحوی که راسته بازار در آن احداث شد و با توسعه نسبی شهر به مثابه قطب واحد اقتصادی، خدماتی و فرهنگی به عنوان ساختار اصلی شهر شکل گرفت.
با توجه به اینکه یکی از عواملی تاثیرگذار در سرنوشت فرهنگی و هنری بسیاری از کشورهای کهن و متمدن اسلامی ظهور اسلام و مسجدسازی می باشد، این عامل در سرزمین ایران باعث شد تا ایرانیان دست به خلق آثاری بزنند که تا آن زمان سابقه نداشت. هنر اسلامی از طریق مساجد امکان بهره گیری معنوی و لذت بصری را فراهم آورد. در ابتدا، مسلمانان با ابداع سازه ای بسیار ساده توانستند نیازهای مذهبی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود را پاسخ دهند.
این هنر زیبا در ادامه بسیار دامنه دارتر شد و توانست به بهترین شکل، مبانی نظری هنر اسلامی را پوشش دهد .[2] گرچه که هنوز زوایای بسیاری از معانی نهفته در ذات این شگرد اسلامی وجود دارد که به درستی مورد پژوهش و مطالعه قرار نگرفته اند. از جمله می توان به معماری دوره ی قاجار اشاره کرد که به خصوص در مورد مساجد موجود در بازار زنجان که نقشی مهم در این بافت قدیمی را نیز دارا می باشند، بررسی جامعی صورت نگرفته است.
در مطالب پیش رو، ابتدا به بررسی گونه شناسی و سنت مسجدسازی در ایران پرداخته می شود و در ادامه معرفی مختصات و ویژگی های خاص مساجد بازار زنجان و دسته بندی آنها صورت می گیرد. روش تحقیق، مورد پژوهی با استفاده از راهکارهای ترکیبی است که برای انجام آن از تکنیک های تحلیلی- توصیفی استفاده گردید. روش جمع آوری اطلاعات مراجعه به منابع مکتوب و کتابخانه ای، همزمان با مطالعه میدانی با مراجعه به نمونه های موردی است. علاوه بر آن تلاش گردید تا با مدنظر قرار دادن روح معماری اسلامی، تغییر و تحولات ناشی از سبک های مختلف معماری و تأثیر آن بر ساختار مساجد قاجار با استفاده از تصاویر و نقشه ها نشان داده شود تا ارائه نتایج تحقیق به صورت استدلالی تسهیل گردد.
.1 بررسی مفهوم گونه شناسی
واژه تیپولوژی یا گونه شناسی در فرهنگ غربی از ریشه کلمه تایپ گرفته شده است که این واژه خود برگرفته از واژه یونانی تیپس در زبان لاتین است و در زبان انگلیسی معادل واژه های نماد، دسته، فرم، نمونه و ویژگی است. در زبان فارسی واژه گونه یا تیپ را می توان به گروه خاصی با یک ویژگی یا علامت مشخص نسبت داد. درحقیقت ترجمان واژه های انگلیسی فوق الذکر به فارسی به دلیل نوع خاص برداشتی که از این واژه ها وجود دارد مانند الگو یا مدل که حکم طرحی است که از آن تبعیت می شود و قابل تکرار است، کارایی چندانی در ارایه یک تعریف دقیق به ما نخواهد داشت. شناخت و کاربرد فراوان گونه شناسی در شاخه های مختلف علوم از دیرباز تاکنون، بیانگر اهمیت به سزای آن است
ویتروویوس در اثر مشهور خود تحت عنوان "ده کتاب معماری" گونه های مختلف بناهای یونانی شامل خانه ها، معابد و ساختمان های عمومی را گروه بندی نموده است و هر کدام از این ها نیز به زیر گروه هایی تقسیم شده اند. برخی از نظریه پردازان نظیر دمینگ و سوافیلد، گونه شناسی را مطالعه سیستماتیک گونه ها می دانند که نوعی تمهید مبتنی بر رده بندی محسوب می شود. به نظر آنها مطالعه الگوها و نمونه های متقدم، چه از نظر تاریخی، زیستی یا صنعتی یا هر نوع دیگری از تقدم، به گونه شناسی فرم، شکل، ساختار، نظم، وابستگی، مصالح یا تکنیک ساخت کمک ارزنده ای می کند.
در نظر آنان گونه شناسی تلاشی برای دسته بندی کردن و نظم دادن به گستره ای از اشکال و اجزای طراحی شده مشابه اما متغیر است. ویژگی های گونه شناسانه یعنی مبنایی که گونه شناسی بر اساس آن انجام می گیرد، می تواند بسیار مختلف باشد. شناسایی و توصیف کیفیات و ویژگی های خاص به محقق این امکان را می دهد تا در مقیاس های مختلف الگوهایی از وابستگی سلسله مراتبی تعریف کند که بر عناصر و اجزای طراحی شده معطوف هستند
بر این اساس در این تحقیق می توان چنین نتیحه گیری کرد که اولا گونه شناسی از جنبه های مختلف می تواند صورت بگیرد و توصیف ساده یا دیاگرامی از موضوعات مورد مطالعه می تواند شیوه ای کارامد برای انجام گونه شناسی محسوب شوند. همچنین با توجه به اینکه در عین نیاز به تفاوت، میزانی از تشابه و ارتباط موضوعات نیز لازم است، در گونه شناسی نوعی سلسله مراتب مبتنی بر تقدم نیز می تواند وجود داشته باشد.
-1-1 گونه شناسی مساجد از نظر فرم شکلی
-1-1-1 مساجد شبستانی
شبستان در اصطلاح معماری به قسمت سقفدار مسجدهای بزرگ گفته می شود. مساجد شبستانی اولیه طرحی بسیار ساده و ملهم از مسجد پیامبر - ص - در مدینه داشتند. نخستین مسجدی که برپایه همین نقشه در ایران ساخته شد، مسجد جامع فهرج می باشد
در واقع شبستان ها، فضاهای سرپوشیده و دارای ستون های موازی و یک شکل اند که از یک طرف به صحن مسجد راه دارند. این شبستان ها ممکن است در چهار طرف مسجد و یا دو طرف آن و احیانا یک شبستان در جنوب مسجد و طرف قبله ایجاد شده باشد .[4] هرچند که پس از ورود فضای گنبدخانه به مساجد، شبستان ها به عنوان بخشی فرعی از مساجد مورد استفاده قرار گرفتند و به چهلستون های شرقی و غربی معروف گردیدند. لیکن، بعدها ساخت مسجدهایی به صورت شبستانی دوباره رواج یافت که به عنوان الگوی معماری قاجار شهرت یافتند.
-1-1-2 مساجد گنبدخانه ای
از سده پنجم هجری کم کم گنبدخانه در کنار مسجد شبستانی بنیاد شدند که گاه گسیخته و گاه پیوسته بودند.[3] با توجه به اینکه گنبدخانه های سلجوقیدر سمت قِبلی مساجد و به طور مشخص در جهت تأکید و ایجاد یک انفجار فضایی در کنار شبستان و به طور عمده مستقل ساخته می شدند، می توان اینگونه استنباط کرد که این ترفند در جهت تضعیف شبستان و تأکید بر مرکزیت گنبدخانه به وجود آمده است. به طوریکه شبستان به فضایی دست دوم و گاه جانبی بدل گردید. گاه این گنبدخانه با یک ایوان ملهم از تاق کسری ساسانی به شبستان پیوند می خورد.
