بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهمترین بناهاي معماري اسلامی، مساجد هستند. مسجد از دیرباز به عنوان عنصري اساسی در جوامع بشري و به صورت هاي گوناگون مطرح بوده است. در ایران از دیرباز مسجد در بطن شهري وجود داشته و معماري مساجد نیز همواره مورد توجه قرار می گرفته است. از قرن سوم هجري قمري و با گسترش شهرها و روستاها، مساجد باشکوهی ایجاد شد که مساجد شبستانی و ایوانی از مهمترین آن ها به حساب می آید. مساجد ایرانی صدر اسلام تا قبل از آل بویه به صورت رواقی بوده اما بعد از آن طرح شبستانی رواج پیدا کرد و به نوعی یادآور مسجد پیامبر - ص - در مدینه بود.
با توجه به عوامل محیطی، ساخت مساجد نیز در نقاط مختلف ایران متفاوت بوده و نوع معماري آن نیز فرق داشته است. شهر شیراز داراي مساجد بسیاري است که قدمت آن ها از دوره صفاري تا اواخر قاجار و پهلوي را در بر می گیرد. شیوه مسجد سازي در شیراز به صورت شبستانی بوده و بسیاري از معماري شهرهاي دیگر را نمی توان در آن ها دید. شیوه پژوهش در این مقاله به صورت میدانی و کتابخانه اي بوده و از تمامی مساجد مورد بررسی بازدید به عمل آمده است. نتیجه این پژوهش مشخص می کند که اکثر مساجد شیراز دو ایوانه اما بیشتر با محوریت شبستان ساخته شده است.
مقدمه
مسجد مرکز نیایش به درگاه خداوند است. در طول تاریخ تمدن بشر، فضاهاي پر شماري براي اعمال نیایشی انسانی ایجاد شده است. شبستان به عنوان قلب که به طور خاص تعلق به عبادت خدا پیدا می کند، نقش ویژه اي را در مساجد ایفا می کند. با پذیرش این نقش، شبستان ارزش و مفهوم ویژه اي می یابد که هم در نفس الامر و هم در ادراك و احساس فرد مسلمان واجد مقام و کیفیت ویژه اي است و آن را با چشم درون و از دریچه دل می توان نگریست. شبستان فضاي معنوي و متوازن است در راستاي جهتی معنوي که این خود عین بی توجهی است و در عین حال فقط نشانگر یک جهت است، یک جهت با مفهومی جامع. مساجد شبستانی اولین مساجد ساخته شده در ایران که ظاهري ساده و بی آلایش شبیه خیمه گاه داشتند.
این نوع از مساجد شامل فضاي مسقف وسیع با کانونی منفرد یعنی دیوار قبله بودند که محراب به صورت تاق نمایی در میان آن قرار می گرفت. چندین ستون با فواصل مشخص، ایستایی شبستان را تامین می کردند. این فضا از یک طرف با حیاط مسجد ارتباط داشت. مسجدهاي شبستانی که به مسجد عربی نامور شده اند، میانسرا و پیشگاه سرگشاده بزرگی در میان خود داشتند و پیرامون آن ها را شبستان هاي چهل ستونی یا ستاوند فرا گرفته بود. مساجد تاریخی شیراز که قدمت آن ها از قرن دوم و سوم هجري قمري شروع و تا زمان پهلوي نیز می رسد ویژگی خاص خودشان را دارند. در مساجد شیراز مناره و گنبد استفاده نشده و گلدسته هم به ندرت ساخته شده است. در این مقاله علاوه بر معرفی مسجد و اجزاء مختلف آن و عدم به کارگیري موارد فوق به گونه شناسی مساجد بر اساس شبستان و ایوان پرداخته شده است.
.1 اجزاء مختلف مسجد
مسجد به عنوان یکی از بناهاي مهم شهري داراي اجزاء و قسمت هایی است که در ابتدا به تعریف آن ها و تعریف خود مسجد پرداخته خواهد شد.
.1.1مسجد
مسجد، پرستشگاه یا عبادتگاه مسلمانان است که تاریخچه پیدایش آن به آغاز ظهور دین مبین اسلام باز می گردد. مساجد اولیه قطعه زمینی وسیع و مربع شکل بوده اند که اطراف آن ها را چهار دیوار سنگی فرا گرفته بود و در سمت قبله، سقف کوچکی داشت که بر ستون هایی از تنه نخل استوار بود. پس از آن به تدریج ساختمان اولیه مسجد تغییر کرد. معماري مسجد عبارت است از در ورودي که معمولا داراي ارتفاع زیادي است و بعد از آن به هشتی و حیاط مسجد متصل می شود. بعد از آن صحن مسجد وجود دارد و داراي شبستان یا شبستان هایی است که در اضلاع مختلف بنا ساخته شده و جهت اقامه نماز و دعا می باشد.[2]
.2,1شبستان
در فرهنگ نامه معماري ایران در خصوص شبستان آمده: - - محوطه اي از مسجد و دیگر اماکن مذهبی مخصوص عبادت و اعتکاف که سابقا دراویش و غربا در آن بیتوته هم می کردند - - .[3]در تعریفی دیگر شبستان اینگونه معرفی شده: - - شبستان ها فضاهاي سرپوشیده و داراي ستون هاي یک شکل و موازي هستند که از یک طرف به صحن مسجد راه دارند.
گرابار شبستان را اینگونه معرفی می کند: فضایی که در آغاز به صورت تالارهاي چهل ستون بود که شامل چند ستون زیر سقف می شد که این ستون ها به تعداد زیاد و به فواصل مساوي فضا را اشغال می کردند.[5] اما شبستان در معناي لغوي به صورت جاي شب، خوابگاه، آن قسمت از مسجدهاي بزرگ که داراي سقف است، تعریف شده است و حال و هواي معنوي آن را نیز می توان در ابیات و اشعار بسیاري از عرفاي ایرانی پیگري کرد. به عنوان مثال حافظ می گوید:
از در درآ و شبستان ما منور کن // هواي مجلس روحانیان معطر کن
.3,1ایوان
ایوان تالار مستطیل شکلی است که در کنار یکی از اضلاع حیاط یا صحن و عمود به آن ساخته می شود و از یک یا دو یا سه طرف باز می باشد. روند تکامل مساجد ایرانی طی دوره هاي مختلف ارتباط تنگاتنگی با تکامل و به کارگیري ایوان ها داشته است. به طوري که مساجد چهار ایوانی را نمونه کامل مساجد ایرانی می دانند.[6] ایوان ها بر اساس شرایط اقلیمی و سلیقه دوره هاي تاریخی به صورت یک، دو و یا چهار در نظام هندسی و محوري مساجد طراحی و اجرا شده است. اکثر مساجد فارس به صورت دو ایوانه ساخته شده است.
.4,1گنبدخانه
گنبدخانه فضایی مربع شکل است که گنبد بزرگی آن را پوشش می دهد. فضاي داخل گنبدخانه را مقصوره مسجد می نامند. منبر و محراب در فضاي مقصوره قرار دارند. در غالب مساجد فارس گنبدخانه وجود ندارد.
.5,1مناره
مناره جایی بود که از بالاي آن موذن، مسلمانان را به نماز فرا می خواند. همچنین دیدن آن مناره ها از راه دور دلیل بر وجود مسجدي بود. بلندي و ارتفاع مناره به علت دیده شدن از مسافت هاي دور و جهت یابی و هدایت است. ارتفاع بلند مناره به درك موقعیت مکانی و تخمین فواصل کمک می کند. نخستین مناره ها عموما در جلو حیاط و در محور محراب مسجد ساخته می شدند و گاهی هم در گوشه حیاط و یا کاملا خارج از مسجد ایجاد می شدند.
منره به معناي جاي نور و روشنی بوده که در دوران اسلامی به علت کاربرد اذان گویی نام موذنه هم به خود گرفته است. مساجد گاهی اوقات یک یا دو مناره دارند. جفت مناره ها بر تقارن تاکید دارند و به علت باریک و عمود بودن بر ایستایی و مکث در فضا تاکید می کنند. از طرفی براي جلوگیري از رانش ناشی از فشار سردر، جفت مناره طرفین با وزن زیاد خود این رانش را به زمین منتقل می کنند و پشت بند ساقه هستند.
.2مساجد شبستانی
معماري مسجدهاي نخستین، برگرفته از تهرنگ مسجد مدینه بود. هیلن براند مساجد را در گستره جهان اسلام به سه دسته عربی، ایرانی و ترکی تقسیم می کند و مساجد شبستانی را در قالب مساجد عربی معرفی می کند. اما پیرنیا ساخت مسجد به شیوه شبستانی را شیوه اي ایرانی می داند.
