بخشی از مقاله
چکیده
معماری امروز ایران طی سده اخیر با رشد تکنولوژی های ساختمانی ، شیوع معماری مدرن ، به طور روز افزون از سبک زندگی ایرانی-اسلامی فاصله گرفته است. از طرفی تبدیل شدن خانه به یک کالای تجاری با حداکثر سود و نه محلی برای سکونت، کیفیت های فضایی خانه های امروز را به حداقل رسانده است. در همین راستا بسیاری از بافت های قدیمی ایران تخریب و یا در معرض تخریب قرار گرفته اند.
این روند در جایی متوقف خواهد شد که دیگر بنایی از گذشته برای ما به یادگار نمانده است. شهر قم و معماری سنتی این شهر نیز یکی از آسیب دیده ترین شهرهای کشور در برابر هجوم توسعه های جدید بوده است و این مساله اهمیت گونه شناسی دقیق و شناخت و تحلیل الگوهای معماری خانه های این شهر را بیشتر نمایان میکند.
هدف این پژوهش احصای ویژگی های کلی خانه های تاریخی قم از طریق تحلیل تصاویر میدانی و نقشه های موجود، به منظور ایجاد یک راهنمای طراحی مسکن بر اساس اطلاعات این نوشتار برای معماران معاصر این شهر است. هدف دیگر این تحقیق دسته بندی و الگویابی معدود خانه های باقی مانده بافت تاریخی قم پیش از تخریب کامل آنهاست.
مقدمه
با توجه به تحولات صورت گرفته در قرن اخیر، خانه های تاریخی به شدت در معرض تخریب و نابودی قرار دارند، این در حالی است که بخش عمده بافت های شهرهای تاریخی ایران را تشکیل می دهند.
معماری خانه های ایرانی روز به روز از سبک زندگی ایرانی- اسلامی فاصله گرفته است. از طرفی تبدیل شدن خانه به یک کالای تجاری با حداکثر سود و نه محلی برای سکونت، کیفیت های فضایی خانه های امروز را به حداقل رسانده است. در همین راستا بسیاری از بافت های قدیمی ایران تخریب و یا در معرض تخریب قرار گرفته اند. این روند در جایی متوقف خواهد شد که دیگر بنایی از گذشته برای ما به یادگار نمانده است.
توسعه شهری در ایران از زمان رضاخان پهلوی عمدتا مبتنی بر الگوهای هوسمانی بوده اند و تا کنون نیز همچنان شهرسازان ما برای بافت های با ارزش قدیمی الگوی قابل قبول و همه جانبه ای را ندارند.
ابعاد شهرنشینی در کشور باعث شده که خواسته های زندگی امروزی با طراحی معماری فضاهای خدماتی مسکونی منطبق نبوده و شاهد طراحی هایی لجام گسیخته با بی اعتنایی به نیازهای فرهنگی ، قومی واعتقادی در بخش های طراحی پلان باشیم.
در شهر قم نیز پس از توصیه رهبر انقلاب مبنی بر توجه به پیشرفت این شهر در سال 1389 ، مدیران شهری با عجله به توسعه شهر به شیوه مرسوم کشور عمل کردند. نتیجه آن تخریب گسترده بافت های قدیمی و حتی بناهای قدیمی و با ارزش در مسیر راه سازی های جدید بود. - نمونه خیابان عماریاسر - . لذا این شهر نیز یکی از آسیب دیده ترین شهرهای کشور در برابر هجوم توسعه های جدید بوده است و این مساله اهمیت گونه شناسی دقیق و شناخت و تحلیل الگوهای معماری خانه های این شهر را بیشتر نمایان میکند.
از طرفی الگوهای سکونت جدید در شهر قم اصلا مطابق با سبک زندگی مردم این شهر نیست. آپارتمان هایی که بنا به فراخور بافت، به صورت شکل های نامنتظم از دل بافت سر بر میاورند و علاوه بر تضییع حقوق همسایگان در برخورداری از نور و محرمیت، خود نیز از ارائه مکانی برای زندگی با کیفیت ناتوان هستند.
شکل -1 روند خانه سازی های جدید در قدیمی ترین قسمت های بافت قم. - منبع: نگارندگان - ×
با نگاهی به تعداد خانه های ثبت شده قم در لیست سازمان میراث فرهنگی، به نتایج تاسف باری بر میخوریم. در شهر قم تنها 18 خانه ثبتی وجود دارد که خانه لاجوردی زاده ، با مستندات نگارنده این اثر ، یک سالی بیش از ثبت آن نمیگذرد. این تعداد خانه ثبتی در برابر شهرهایی مثل کاشان با 80 خانه ثبت شده و یزد با 150 خانه ثبت شده، زنگ خطری برای خانه سازی در حال انقراض شهر قم می باشد.
متاسفانه مستندات غلط و با ایرادات فراوان فنی میراث فرهنگی قم، راه درس آموزی و الگو گیری از این معدود بناهای ارزشمند را بیش از پیش مسدود نموده است. که اشتباهات ناشی از آن در بخش پیشینه پژوهش توضیح داده خواهد شد.
از طرفی عدم وجود سیری منطقی در معماری خانه های قم نیز در سالهای گذشته، طراحان جوان را سردرگم میکند. میتوان گفت خانه های قم با توجه به تغییرات گسترده در سبک زندگی و شهرداری ، از دوره پهلوی اول به بعد به سرعت تغییر شکل داده اند و عدم احیای این الگوها در قالب جدید و با مصالح جدید ، مرگ این نوع از بناهای ارزشمند را تضمین میکند.
با توجه به مطالب ذکر شده اهمیت احیای این الگوها تا حدی روشن میشود. اما زمانی که این الگوها مجددا به بنا تبدیل شوند، میتوان نشان داد که میتوان با مصالح جدید ، خانه هایی با حس و حال و سازماندهی فضایی خانه های قدیمی ساخت و با توجه به اینکه مردم بزرگترین کارفرما در معماری می باشند، سطح درخواست های آنان از معماری های نامربوط جدید به معماری متناسب با فرهنگ و اقلیم گذشته شهر ارتقا یابد.
بنابراین احیای الگوهای قدیمی و تدبر در آنها که براساس نیازهای انسان ایرانی و محیط ساخت، شکل گرفته اند می تواند در رسیدن به الگوی مسکن مناسب ایرانیان سودمند باشد
