بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر با عنوان گویش لکی و ویژگی هاي آن شرح مختصري است از پیشینه ي گویش لکی و وضعیت حال و آیندهان به روایت آثار بجاي ماندهاز این گویش. مهمترین آثار موجود به دو بخش تقسیم می شوند: بخش اول قدیمی ترین سرودههاي گویش لکی قدمتی بیش از هزار سال داشته و به دوران حیات بهلول بر می گردد.
اشعار بیشتري مربوط به دوران صفویه و افشاریه و زندیه موجود است ولی دوران طلایی اشعار لکی زمان قاجاریه و اوایل سلطنت رضا شاهاست که سعی شده با مراجعه بهاشعار مذکور، این گویش و ویژگی هاي آن بیشتر شناخته شوند. بخش دوم: آثاریست که منسوب به یارسان - فرقه مذهبی اهل حق - می باشند. که در نزد پیروان فرقه نگهداري می شوند. از این آثار به کتاب سرانجام و شاهنامه حقیقت می توان اشاره نمود.
مقدمه
گویش و گفتار هر قومی بخشی از فرهنگ آن قوم بوده و چه بسا مهمترین مشخصههاي فرهنگی هر قوم است. ادبیات که قطب اصلی فرهنگ هاست نشأت گرفتهاز همین زبان و گویش است. براي شناخت زبان و گویش لازم است کندوکاوي در نژاد، گذشته و جغرافیاي تاریخی آن ملت نموده تا به ریشههاي زبان دست یافته و قضاوت درستی نمود.
»زبان در شناخت اقوام؛ فاکتوري بسیار مهم به شمار می آید.« - رحمتی، 1386، ص - 43 مسلماً هیچ زبان و گویشی از دست تطاول روزگار مصون نمانده و اختلاط نژادها، حملات و کشوور گشایی ها، مبادلات فرهنگی و. . . از جمله عواملی هستند که بر زبان تأثیر گذار بوده و سبب تغییراتی در آن می شوند. در جدیدترین تقسیمات لُرها با در نظر گرفتن وضع زبان به دو گروه خاوري و باختري تقسیم شدهاند که مرز طبیعی بین این دورود دز یا به قول لُرها رودخانهي سزار است.
گروه خاوري شامل بختیاریها، لرهاي کهکیلویه و بویراحمد، ممسنی و سایر مناطق همجوار آن مانند خوزستان، فارس، بوشهر، هرمزگان و کرمان می باشد. گروه باختري در منطقه وسیعی بین رود دز در شرق و مرزهاي عراق در غرب بوده به طور اجمالی شامل لک ها، لرهاي لرستان، نهاوند، بروجرد، تویسرکان، ملایر، ایلام، بخش وسیعی از استان کرمانشاه، استان ایلام و شمال خوزستان می باشد. دو نکته در این تقسیم بندي حائز اهمیت است:
1این- تقسیم بندي دقیقاً بر اساس زبان و لهجههاي آن نیست بلکه بیشتر به تقسیم بندي جغرافیاي نزدیک است تا یک گروه بندي زبانی.
-2 علاوهرب مناطق نامبرده شده لُر زبانانی وجود دارند که به یکی از لهجههاي لري تکلم نموده و در سطح کشور یا خارج از ایران بسر می برند.
الف- لرهاي پراکنده در سطح کشور شامل: - قزوین، لوشان، منجیل، بعضی از روستاهاي گیلان و مازندران، درگز و قوچان و مناطقی بین پایتخت و گرمسار مانند خوار، ورامین، پاکدشت، پارچین و. . . - مشاهده میشوند.
ب- لرهاي خارج از کشور: این گروه بیشتر لرهایی هستند که به واسطه حکومت نسبتاً طولانی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در مناطقی از کشور فعلی عراق از حدود بغداد تا مرز ایران ساکن شدهاند. لازم به ذکر است که مقارن ظهور - صفویه در ایران به دلایل ضعف سیاسی و عدم وجود حکومت مقتدر مرکزي در ولایات ایران مطابق پیمان نامهاي که بین اتابکان لرستان و امپراطوري عثمانی بسته شد بخش وسیعی از عراق عرب به سرزمین لر کوچک واگذار و نفوذ اتابکان و متعاقب آن نفوذ والیان در این مناطق روز به روز بیشتر گردید.
شاید عاملی که در اسکان لرها در مناطق عراق عرب تأثیر فراوان داشته نفوذ و ارتباط والیان لرستان بویژه والی مشهور بهابوقداره با شهر بغداد و بازار کاري که به واسطه شهرهاي بصره و بغداد براي لرهاي لرستان و ایلام فراهم گردیده بودهمچنین. جمعیت نسبتاً زیادي از لرهاي بختیاري و لرستان در شهر سلیمانیه کردستان عراق مقیم گشتهاند.
به طوري که هنوز زبان و آداب و رسوم خود را حفظ نمودهاند جمعیت بختیاري تبارهاي سلیمانیه را تا هفت هزار خانوار تخمین زدهاندوجود. این جمعیت نسبتاً زیاد از لرها در کشور عراق سبب گردیده که لرهاي مذکور پیوستگی قومی و نژادي خود را حفظ نموده و با نشر روزنامههاي محلی و سایت هاي اینترنتی از زبان و فرهنگ خود دفاع نمایند. سایت اینترنتی و نشریه ي اللور شاهد این مدعاست.
در میان زبانهاي ایرانی جزء فارسی که زبانرسمی کشور است و انصافاً در میان زبانهاي آریایی و سامی و . . . در خلق آثار حماسی، عرفانی، تعلیمی، غنایی و. . . یک سرو گردن از همتایان خود بالاتر قرار گرفته؛ می توان گفت که گویش لکی نیز در میان همتایان خود چنین است و این در حالی است که به دلایل تاریخی، جغرافیایی، سیاسی و همچنین نبود افراد آشنا به خط و کتابت و. . . این گویش مهجور مانده و آثار آن جزء در موارد محدود مکتوب نشدهاست.
کردستان همسایه ي لرستان است و اشتراکات فرهنگی آن با لرستان غیر قابل انکار. با وجودي که کردي و لکی هر دو در یک گروه زبانی قرار گرفتهاند، لیکن به دلایل سیاسی و قرار گرفتن سرزمین کردستان در مرزهاي چهار کشور ایران، ترکیه، سوریه، عراق و همچنین بخش کوچکی از شوروي سابق مقدماتی فراهم گردید تا از اوایل قرن بیستم عدهاي به فکر احیاي زبان کردي افتاده و ضمن ایجاد فرهنگستان براي زبان کردي، رسم الخط ویژهاي براي آن تعریف و آنرا تبدیل به یک زبان قابل کتابت و نگارش نموده به نحوي که هم اکنون در کردستان عراق مدارس با زبان و خط کردي تأسیس و کتب فراوانی بهاین زبان نوشته می شود.
انتشار نشریاتمتعدد حتّی در کشور ایران و بخش برنامههاي رادیویی و تلویزیونی با این زبان صورت می پذیرد. و اکنون یک زبان شناخته شده در جهان است و خود را در عرض زبانهاي دیگر مطرح می نماید. یک کندو و کاو مقدماتی در گویش لکی محقق را بهاین نتیجه می رساند که هرگاه شرایط گفته شده براي گویش لکی فراهم شود به واسطه ي مختصاتش موفق میشود.
پیشینهي پژوهش
سکندر امان اللهی بهاروند، 1370، قوم لر را در تهران انتشارات آگاه به چاپ رساندهاست. همایش کله باد سه بار در دانشگاه لرستان برگزار شده و مقالاتی در راستاي حفظ و معرفی شاعران لک زبان ارائه شد. اشعار لکی که بسیاري از آنها همچون ساقی نامه ي ملا پریشان، پیشگویی هاي خان الماس آتش بیگی، دیوان غلامرضا ارکوازي، دیوان ملا منوچهر کولیوند، دیوان ایل بیگی جاف، دیوان رضا حسنوند، - شوریده ي لرستان - و. . . نشر و بخشی از آثار دیگر شاعران تحت عنوان گلزار ادب لرستان - تذکرهامرایی - در جلد اول به چاپ رسیدهاز چند جهت قابل توجه هستند.
ولی مقاله یا اثر مستقلی که بهاسیب ها و تهدیدهاي گویش لکی بپردازد یافت نشد. نگارندگان در این مقاله برآنند تا تا با بررسی آسیب ها و تهدیدهاي گویش لکی و معرفی آثار برجستهي باقیماندهاز این گویش دریچهاي فرا روي مخاطبان بگشایند چون این گویش در حال استحالهاست پس باید اقداماتی براي حفظ این گویش انجام شود.
گویش لکی و ویژگی هاي آن
در میان گویشهاي باختري گویش لکی بارزترین و مهمترین گویشهاست علی رغم وجود لهجهي لُري یا به طور ویژه لهجه ي لري خرم آبادي در این گروه که در مرکز استان و بخشهاي شرقی و جنوبی استان به طور وسیعی استفاده می شود و اخیراً در صدا و سیماي مرکز لرستان لري صحبت می کنند. "در میان زبانهاي جنوب غربی لري نزدیکترین رابطه را با زبان فارسی دارد، لهجه ي لري آنقدر به فارسی نزدیک است که برخی محققین مانند پرفسور تکستون استاد زبان فارسی دانشگاههاروارد معتقد است که لهجه ي لري نزدیک به هزار سال پیش یا کمتر از آن از زبان فارسی منشعب شدهاست. " - امان اللهی بهاروند، - 1370
درستی این نظریهاز آنجا معلوم می شود که در متون تاریخی و جغرافیایی پیش از قرن هشتم هجري اسمی از زبان لري برده نشده و یعقوبی در قرن سوم هجري ساکنین ماسبندان - بخشی از لرستان قدیم - را با زبان فارسی معرفی نمودهاست. همچنین ساکنان مهرجانقذق - بخش دوم لرستان قدیم - را آمیختهاي از فارس و کرد - ایلیاتی= لکی - و عرب دانسته و از زبان لري نامی نمیبرد. - یعقوبی، ص - 13
اما هنوز هم هرگاه بحث فرهنگ و زبان لرستان به میان می آید باید به سراغ گویش لکی رفت چرا که هر آنچهاز آثار مکتوبو شفاهی در شعر و ادبیات لرستان وجود دارد عمدتاً به گویش لکی است. تمام خصوصیات بارز زبان فارسی که براي خلق آثاري همچون شاهنامه، مثنوي معنوي، گلستان و. . . لازم به نظر می رسد در اختیار این گویش است دلیل این ادعا کاملاً مشهود است چرا که زبانی که در اواخر ساسانیان تحت عنوان فارسی دري زبان رسمی کشور ایران بوده و مادر پارسی کنونی بوده با واسطه ي کمتري مادر گویش لکی نیز می باشد.
