بخشی از مقاله
چكيده
گياهان دارويي گياهاني هستند كه يك يا برخي از اندامهاي آنها حاوي ماده ي مؤثره است. اين ماده كه كمتر از ١٪ وزن خشك گياه را تشكيل ميدهد، داراي خواص دارويي مؤثر بر موجودات زنده است و اينكه چه گياهي براي چه بيماري مناسب است و براي چه بيماري مضر در طول تاريخ و با تجربه هاي فراوان بدست امده است كه امروزه به راحتي قابل استفاده ميباشد.ما در اين مقاله با چندين گياه دارويي و تاثير انها روي بيماري را بررسي ميكنيم.
مقدمه
آغاز كاربرد وسيع گياهان دارويي و رونق و گسترش آن در كشورهاي شرقي بخصوص در دوره ي اسلام به زماني كه شرق به كارها، نوشتهها و ترجمههاي آثار بقراط، جالينوس و كتابهاي ديوسكوريدوس و پلينيوس و ديگران دسترسي يافت، مربوط ميشود. زيرا كارها و آثار اين دانشمندان يونانيمستقيماً از طريق شام و شرق رسيد و در اوايل قرن سوم ميلادي در بيتالحكمه به عربي ترجمه شد. كتاب »گياهان« يا »الحشايش « يكي از مهمترين ترجمههاي اين منابع است كه در واقع همان ترجمه ي دِ ماتريا مديكاي ديوسكوريدوس است و از آن زمان و حتي تا همين اواخر بعنوان طب سنتي هميشه مورد استفاده قرار ميگرفت.
محمد بن زكرياي رازي - سالهاي ٢٥٠ تا ٣١٣ ق - دائرةالمعارفي در درمانشناسي بنام كتاب الحاوي في الطب و كتاب خلاصه ي پزشكي، به نام المنصوري و كتاب ديگري به نام منافع الاغذيه و دفع مضارها را نوشت. اين كتابها و بقيه ي آثار او، مخزن و مرجع مهم اطلاعات گياهشناختي براي نسلهاي متمادي در شرق و غرب بودهاست. پزشك نامور بوعلي سينا - سالهاي ٣٥٩ تا ٤١٦ ه. ش - ٨١١ داروي گياهي و معدني را در كتاب قانون همراه با اثرات آنها بر بدن انسان شرح دادهاست. برخي از اين گياهان ريشه ي هندي، تبتي چيني ياكلاً شرقي داشتهاند.
روشهاي مصرف گياهان دارويي
گياهان دارويي و معطر عمدتاً به فرمهاي زير مصرف ميشوند:
گياه تازه گياه خشك شده يا كنسرو شده بصورت فرآوري شده توسط حرارت استحصال مواد مؤثر در صنعت
تفاوت بين گياهان دارويي و داروي گياهي
گياهان دارويي شامل بخشهايي از گياه است كه پس از خشكاندن، بدون ايجاد هرگونه تغييري در مغازهها و عطاريها به فروش ميرسد. گياهان دارويي مثل زيره، رازيانه، هل يا دارچين گياهاني هستند كه برخي خواص درماني آنها كهعمدتاً بي ضرر يا كم ضرر هستند، به اثبات رسيدهاست اما داروهاي گياهي حاصل تبديل برخي گياهان به دارو در كارخانههاي داروسازي و طي فرايندي خاص و استريل هستند.
با اين توضيحات و ذكر تفاوت گياهان دارويي و داروهاي گياهي بايد گفت كه عطاريها تنها حق فروش گياهان دارويي را دارند، گياهاني كه تعدادشان مشخص است و طي ساليان دراز فوايد و بي عارضه يا كم عارضه بودن شان به اثبات رسيدهاست. مسلم است كه مصرف بيرويه و بيش از حد نياز هر نوع خوراكي اعم از گياهي يا شيميايي ميتواند براي بدن ضرر داشته باشد.
گياهان در ايران
در ايران حدود ٨٠٠٠ گونه گياهي موجود است كه از اين تعداد ٢٣٠٠ گونه جزء گياهان معطر و دارويي هستند و از اين تعداد ٤٥٠ گونه در عطاريهاي ايران بفروش ميرسد .بر اساس تحقيقي كه از طرف دانشگاه علوم پزشكي تهران در مورد شايعترين گياهان دارويي خريداري شده از عطاريها در شهر تهران در سال ١٣٨٧ انجام شدهاست، شايعترين گياهان خريداري شده از عطاران :
بهار : گل گاو زبان ايراني، سنبل الطيب، خاكشير، بنفشه تابستان : خاكشير، كاسني، شاه تره، تخم شربتي پاييز : آويشن، پنيرك، گل ختمي، بنفشه
زمستان : دارچين، زنجبيل، چهارگل - تركيب نيلوفر،پونه،گل ختمي، سپستان، پرسياوشان، عناب و گل بنفشه - و آويشن بودهاست.
بستهبندي
در ايران مجوز بستهبندي گياهان دارويياختصاصاً به واحدهاي بستهبندي كه داراي اجازه تأسيس از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي ميباشند، داده ميشود. واحدهاي بستهبندي مجاز، پس از گرفتن مجوز از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكيصرفاً ميتوانند اقدام به بستهبندي آن دسته از گياهان دارويي نمايند كه نام آنها در فهرست تهيه شده توسط اين وزارت موجود ميباشد. در صورتيكه در خواستي مبني بر بستهبندي گياهي خارج از فهرست مذكور توسط متقاضيان ارائه گردد، پس از بررسي كارشناسان اداره گياهان دارويي و تأييد شوراي بررسي و تدوين داروهاي گياهي و طبيعي ايران، نام گياه به فهرست اضافه خواهد گرديد. در يك بستهبندي صحيح موارد زير بايد رعايت شده باشد:
نحوه مصرف كاربرد درماني تاريخ توليد شماره پروانه وزن
ذكر نام و نام علمي گياه ذكر قسمت مورد استفاده ي گياه از قبيل: گل، برگ، ريشه و غيره
ذكر تاريخ انقضاي مصرف
توليد و فروش گياهان دارويي
نزديك به ٢٣٠٠ گونه از گونههاي گياهي ايران در رديف گياهان دارويي و معطر قرار دارند. از اين تعداد گونه گياهي، ٤٥٠ گونه، جزو گياهان دارويي بشمار ميآيند و تعدادي از آنها در عطاريها بفروش ميرسند اما در اثر دگرگونيهاي زيستمحيطي بتدريج از تعداد اينگونههاي با ارزش دارويي كم ميشود . در گذشته گياهان دارويي از دامنه ي طبيعت چيده ميشد و اغلب خودرو بودند اما امروزه با فرايند صنعتي شدن، امكان تكيه به رشد طبيعي از بين رفته و شرايط رشد و كشت اين گياهان بشكل صنعتي فراهم شدهاست.
در سالهاي اخير تعداد زيادي از گياهان مورد استفاده در ايران كشت داده ميشوند و برخي اقلام وارداتي هستند .در ايران صنف عطار، زيرمجموعه ي وزارت صنعت، معدن و تجارت ايران بهشمار ميرود. طي چند سال اخير به دليل اقبال مردم به استفاده از ظرفيتهاي طب سنتي، عطاري در كشور رشد بسياري كردهاست. بهگفته ي معاون طب سنتي وزير بهداشت بخش عمدهاي از اين عطاريها مجوز فعاليت ندارند . رئيس اداره داروهاي طبيعي و مكمل وزارت بهداشت، نبود آييننامه و ضوابط در مورد كار عطاريها را مشكل اصلي اين صنف اعلام كردهاست.
اغلب گياهان دارويي موجود در عطاريها بصورت خشك شده ميباشد كه تا رسيدن به دست مصرفكننده زمان زيادي از جمعآوري آنها گذشتهاست؛ بهمين دليل خواص درماني اين گياهان به شدت كاهش يافته يا در اكثر موارد به كلي از بين رفتهاست.
پروانهاي كه براي عطاريها صادر ميشود پروانه ي فروش گياهان دارويي است و تعهد محضري از آنها گرفته ميشود كه دخالت در امور پزشكي نكنند و عطاريهايي كه اقدام به فروش »داروي گياهي« ميكنند، مرتكب تخلف ميشوند. بعضي از كشورها مانند چين و ويتنام درمانهاي سنتي را در نظام بهداشت و درمان عمومي خود ادغام كردهاند.
بر اساس مقرارت جديدي كه از سال ٢٠١١ در اتحاديه ي اروپا وضع شدهاست، توليدكنندگان » داروهاي گياهي« در آينده بايد ثابت كنند كه محصولاتشان تحت استانداردهاي بالا تهيه ميشود، و در عين حال ميزان مصرف دارو هم بايد به شكل واضح و مشخص روي بسته ي دارو نوشته شده باشد. مقررات جديد شامل محصولاتي مانند سرخار گل - اكينيسيا - ، گل راعي - سنت جان ورت - ، سنبل الطيب و گياهان سنتي چيني و هندي ميشود كه مصرف گستردهاي دارند .
خطر انقراض
بنابر گزارش گروه بينالمللي حفاظت باغهاي گياهشناسي، بسياري از گياهان دارويي به دليل برداشت بيرويه و نابودي جنگلها در معرض خطر انقراض هستند.
طبقهبندي بر اساس اثرات
مواد شيميايي گياهي اثر درماني آنها را بر حسب عملشان، در بدن انسان مشخص ميكند؛ بنابراين گياهان دارويي بر حسب شعاع عملشان در گروههاي معيني طبقهبندي ميشوند. هميشه يك گياه دارويي اثري مشخص ندارد و طيف اثرات آن ممكن است زياد يا كم شود. به اين معني كه يك گياه ممكن است در درمان چندين بيماري مؤثر باشد؛ و برعكس براي تقويت اثر درماني آنها اغلب مخلوطي از چند گياه تهيه ميشود تا تأثيرشان چند برابر شود.
گياهان تلخ
داروهاي گياهي هستند كه روي كار معده،خصوصاً در هنگام بياشتهايي تأثير ميگذارند، انواع مختلفي از آن را قبل از غذا مصرف ميكنند از قبيل:گياهان تلخ خالص، قنطوريون صغير، گل سپاس - جنتيانا-كوشاد - ، شبدر آبي، گياهان تلخ معطر - مواد تلخي كه همراه مواد معطر باشند - نظير:درمنه، سنبل ختايي
