بخشی از مقاله
فهرست مطالب
عنوان صفحه
پيشگفتار 1
فصل اول (كليات)
طرح مسئله 2
اهداف تحقيق 4
اهميت تحقيق 4
سوال اصلي 5
سوالات فرعي 5
فرضيات تحقيق 5
متغيرها و مفاهيم عملياتي 6
روش تحقيق 6
مشكلات و موانع تحقيق 6
سازماندهي تحقيق 7
فصل دوم: خصوصيات كشور پاكستان 8
پيدايي پاكستان 9
فصل دوم: جغرافياي طبيعي و اوضاع اقليمي 9
جغرافياي انساني 10
عنوان صفحه
دين و مذهب رسمي 11
شيعيان پاكستان 11
حكومت 12
اقتصاد 12
ويژگي‌هاي ارتباطي 18
مناسبات اقتصادي جمهوري اسلامي ايران با كشور پاكستان 19
فصل سوم - تاريخچه روابط ايران و پاكستان 21
روابط ايران و پاكستان قبل از استقلال (1947-1739) 22
روابط ايران و پاكستان پس از استقلال (1971- 1947) 23
روابط ايران و پاكستان (1979-1971) 26
روابط ايران و پاكستان پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران تا به امروز
(2005-1979) 32
روابط استراتژيك جمهوري اسلامي ايران و پاكستان 33
نتيجه گيري 40
ضمائم 47
منابع و ماخذ 94
پيشگفتار:
يكي از مسائل مهمي كه از نيمه دوم قرن بيستم و به دنبال ظهور كشورهاي تازه استقلال يافته جهان سوم در عرصه روابط بين الملل توجه بسياري از دولتمردان و انديشمندان سياسي را به خود جلب نموده است، شناخت پتانسيل‌ها و ظرفيت‌هاي بالقوه و بالفعل اين كشورها در جهت برقراري بالاترين سطح روابط سياسي، اقتصادي و فرهنگي با آنهاست. از آنجايي كه كشورهاي جهان سوم سالها تحت سيطره استعمار و استبداد بوده‌اند، لذا غالبا نتوانسته‌اند در ساختارهاي سياسي ، اقتصادي و فرهنگي خود تحولي ايجاد نمايند. كشور پاكستان نيز همانند ايران از اين قاعده مستثني نمي‌باشد.
با عنايت به اين موضوع ما نيز در اين پژوهش سعي نموده‌ايم ضمن ارائه تصويري از اشتراكات مذهبي- سياسي و فرهنگي فيمابين، به بررسي روابط دو جانبه از گذشته تا امروز پرداخته و با ذكر منابع موجود ارتقاي همكاري‌هاي منطقه‌اي و بين المللي بر راهكارهاي توسعه روابط در جهت تامين منافع ملي ايران بپردازيم. در مجموع مي‌توان گفت كه هدف اصلي در اين تحقيق آن است كه نشان مي‌دهد اهميت روابطي همه جانبه و مستحكم با همسايه شرقي كشورمان مي‌تواند گره گشاي بسياري از مسائل امروز منطقه خاور ميانه و شبه قاره هند باشد. ضمن اينكه سود آوري عظيم اقتصادي نيز براي ايران در پي خواهد داشت.
در خاتمه لازم است از زحمات كليه اساتيدي كه درزمان تحصيل در دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقيقات به اينجانب مطالب فراواني را آموختند، به ويژه جناب آقاي دكتر حميد احمدي كه از مقالات و تأليفات ايشان و مباحث كلاس‌هاي درسشان بهره فراواني بردم تشكر و قدردراني نمايم.
سعيد رضا واسعي
آذر 1384
فصل اول:
كليات تحقيق
مقدمه (طرح مسئله):
از آنجايي كه پاكستان كشوري است كه اشتراكات فرهنگي و قومي فراواني با ايران دارد و از لحاظ نظامي بسيار نيرومند مي‌باشد (قدرت نظامي پاكستان چهار برابر ايران است)و داراي تسليحات هسته‌اي بوده و متحد آمريكاست و نير مرزهاي مشتركش با ايران مامن تروريست و قاچاقچيان مواد مخدر مي باشد، لذا جمهوري اسلامي ايران برقراري روابط دوستانه و همه جانبه با اين كشور را در دستور كار خود قرار داده است. اين روابط بايد جنبه‌هاي مختلف سياسي، اقتصادي، فرهنگي، اطلاعاتي و امنيتي و حتي نظامي را پوشش دهد و اقدامات به گونه‌اي صورت پذيرد كه اين كشور با ايران منافع مشترك داشته باشد.
در هر صورت مهمترين مسئله براي جمهوري اسلامي ايران حفظ نظام است كه آن هم بدون امنيت امكان نخواهد داشت. به دليل آنكه موضع گيري‌هاي جمهوري اسلامي ايران بيشتر ايدئولوژيك است تا تامين منافع ملي، از اين رو جمهوري اسلامي ايران سعي كرده است تا با كشورهاي مسلمان كه به نحوي در راستاي اهداف ايران اشتراك نظر دارند، به ويژه همسايگانش روابط خود را مستحكم كند. عليهذا، يكي از تاكيدات عمده و مستمر مقامات كشور ايران بر حمايت از صلح و ثبات در منطقه استوار بوده است.
از اولين روز استقلال پاكستان از هند، در واقع يك تعارض جدي ميان اين دو كشور وجود داشته است. اين اختلافات به اشكال مختلف ارضي، سياسي، فرهنگي تبلور يافت. به طور طبيعي پاكستاني‌ها براي حفظ موجوديت و امنيت خودشان در برابر هند و عوامل داخلي نياز شديدي به يك نيروي نظامي مقتدر احساس مي‌كردند. به اين دليل در همان سالهاي اول تاسيس اين كشور هزينه قابل ملاحظه‌اي را براي تقويت نيروي نظامي خود به كار بستند.
در غير اين صورت، عوامل بي‌ثبات كننده و ضد وحدت، موجوديت، امنيت و يكپارچگي آن را تهديد خواهد كرد. ايجاد روابط استراتژيك با آمريكا و اسرائيل و ورود به پيمان‌هاي سنتو و اتحاد با ايران در زمان محمد رضا شاه، در اين راستا قابل توجيه است. فقدان توانايي رقابت با هند، در تمامي زمينه‌هاي علمي، تكنولوژيك، اقتصادي و نظامي و نبود رفاه اجتماعي، وجود گروه‌هاي متعدد مذهبي و سياسي در اين كشور با سيستم به ظاهر دموكراتيك اسلامي كه البته بسيار ديكتاتوري مي‌باشد، وجود هزاران مهاجر افغاني و توليد و بسته‌بندي و ترانزيت مواد مخدرو از همه مهمتر تاثيرپذيري شديد از ابرقدرت‌ها به ويژه آمريكا و نيز سلطه اين كشور در زمان استعمار به مدت طولاني و همچنين دوران كوتاه پشت سرگذاشتن استقلال و بحران دموكراسي و مسئله بنياد گرايي اسلامي و به قدرت رسيدن تروريست‌ها، موانع ثبات سياسي را در اين كشور تشكيل مي‌دهد. البته پاكستان به شدت فقير است، و از كمبود سرمايه نيز رنج مي‌برد كه اين مسئله و ترس از هند مي‌تواند زمينه‌ساز همگرايي در سياست خارجي اين كشور با ايران باشد.
و اما پرسشي كه مطرح مي‌شود اين است كه:
توسعه همكاري‌هاي ايران و هند و گسترش روابط پاكستان و آمريكا و نيز حمايت از بنياد گرايي اسلامي در سالهاي گذشته توسط پاكستان، چه تاثيري بر روابط اين كشور با ايران گذاشته است؟
اهداف تحقيق:
هدف اصلي اين پژوهش آن است كه نشان مي‌دهد كه اهميت روابطي همه جانبه و مستحكم با همسايه شرقي كشورمان مي‌تواند گره گشاي بسياري از مسائل امروز منطقه خاور ميانه و شبه قاره هند باشد. ضمن اينكه سودآوري عظيم اقتصادي نيز براي ايران در پي خواهد داشت.
اهميت تحقيق:
پاكستان از آن جهت كه كشوري است مسلمان و بسيار فقير و داراي اختلافات ريشه‌اي با هندوستان و ايدئولوژيك با ايران مي باشد و صاحب ارتشي نيرومند با توان تسليحات هسته‌اي بالاست از سويي ديگر متحد آمريكا مي‌باشد، از طرفي مامن تروريست‌ها، بنياد گراهاي اسلامي و قاچاقچيان مواد مخدر است. لذا اين كشور مي‌تواند در تامين امنيت يا ناامني كل منطقه شبه قاره هند، خاور ميانه و حتي جهاني و از همه مهمتر ايران موثر باشد و عليرغم روابط بسيار خوبي كه با ايران داشته است، همواره خطري بالقوه (بنيادگراي اسلامي) براي كشورمان است، لذا شناخت از سياست خارجي اين كشور، آگاهي از پتانسيل‌ها و ظرفيت‌هاي هر چه بيشتر همكاري فيمابين ايران و پاكستان و شناخت موانع تاثيرگذار بر توسعه روابط سياسي دو كشور مي‌تواند در جهت تامين منافع ملي كشورمان موثر باشد. ضمناً مسئولين جمهوري اسلامي بايد تلاش كنند علاوه بر سياست همزيستي مسالمت آميز با اين كشور و تقويت روابط همه جانبه و حمايت از آقاي پرويز مشرف مانع به قدرت رسيدن بنيادگراهاي اسلامي در اين كشور شوند.
اصولا دانستن اين مطالب براي دستگاه ديپلماسي جمهوري اسلامي ايران ضروري است.
سوال اصلي
عوامل موثر بر روابط سياسي ايران و پاكستان كدامند؟
سوالات فرعي
1- چگونه توسعه همكاري‌هاي ايران و هند بر روابط ايران و پاكستان تاثير گذار بوده است؟
2- چگونه گسترش روابط پاكستان و آمريكا بر روابط ايران و پاكستان تاثير گذاشته است؟
3- چگونه حمايت پاكستان از بنياد گرايي اسلامي در گذشته بر روابط اين كشور با ايران موثر بوده است؟
فرضيات تحقيق
1- توسعه همكاري‌هاي ايران و هند باعث كاهش روابط ميان ايران و پاكستان است. اين عامل يكي از عوامل موثر بر روابط سياسي دو كشور است.
2- گسترش روابط پاكستان و آمريكا مهمترين عامل تاثيرگذار بر كاهش روابط ميان ايران و پاكستان در دهه آينده خواهد بود.
3- حمايت پاكستان از بنياد گرايي اسلامي و طالبان در گذشته از مهمترين عوامل سردي روابط ميان ايران و پاكستان است.
متغيرها و مفاهيم عملياتي
چه عواملي باعث توسعه همكاري‌هاي ايران و هند مي‌شود؟ و چگونه بر روابط سياسي ايران و پاكستان تاثيرگذار بوده است؟
توسعه همكاري‌هاي هند و ايران در چه زمينه‌هايي است؟ و چه تأثيري بر روابط ايران و پاكستان دارد؟ گسترش روابط آمريكا و پاكستان در چه زمينه‌هايي است و چه تاثيري بر روابط ايران و پاكستان در آينده خواهد داشت؟ چه عواملي باعث گسترش روابط آمريكا و پاكستان شده است؟
2- حمايت پاكستان از بنياد گرايي اسلامي چگونه است؟ و چه تاثيري بر روابط اين كشور با ايران دارد؟ چه عواملي سبب حمايت پاكستان از بنياد گرايي اسلامي در گذشته شده است؟
روش تحقيق
مبتني بر منابع كتابخانه‌اي، جستجو در سياست‌هاي اينترنتي و نيز تجزيه و تحليل نگارنده از موضوع تحقيق مي‌باشد.
مشكلات و موانع تحقيق
در راستاي بررسي روابط ايران و پاكستان اثر جامع و كاملي وجود ندارد و نيز منابع موجود پراكنده و از لحاظ تعداد بسيار كم مي‌باشد و دسترسي به آنها مشكل است. ضمنا منابع موجود غالبا قديمي بوده و به روز نمي‌باشد.
سازماندهي تحقيق:
تحقيق حاضر شامل يك مقدمه وسه فصل مي‌باشد. در مقدمه (طرح مسئله) ضمن ارائه تصويري از آنچه كه در اين پژوهش ارائه خواهد شد، به سوالات اصلي و فرعي و فرضيات نيز اشاره شده است، اهداف تحقيق، اهميت تحقيق، متغيرها و مفاهيم عملياتي، روش تحقيق، مشكلات و موانع تحقيق و در انتها سازماندهي تحقيق نيز از اجزاي ديگر آن است و مجموعا فصل اول پژوهش را تشكيل مي‌دهد. در فصل دوم ضمن بررسي پيدايش كشور پاكستان، جغرافيايي طبيعي و اوضاع اقليمي، جغرافياي انساني، دين و مذهب رسمي، اوضاع شيعيان پاكستان، نوع حكومت و سيستم اقتصاد اين كشور به اختصار پرداخته‌ايم. نهايتا در فصل آخر به تاريخچه روابط سياسي كشور ايران و پاكستان اشاره نموده‌ايم. در اين فصل ابتدا روابط ايران و پاكستان قبل از استقلال (1947-1739) پس از استقلال (1971-1947) روابط پاكستان و ايران از (1979-1971) و در انتهاي فصل به روابط ايران و پاكستان پس از پيروزي انقلاب اسلامي تا به امروز را ذكر كرده‌ايم و در بخش پاياني به ارائه نتيجه نهايي از بحث پرداختيم و ضمناً اهميت شناخت هر چه بيشتر سياست خارجي پاكستان در قبال ايران نيز لازم وضروري دانسته‌ايم.
فصل دوم:
خصوصيات كشور پاكستان
پيدايي پاكستان
در اواسط قرن نوزدهم ميلادي شبه قاره هند، تحت استعمار انگلستان درآمد و دولت انگلستان پس از سركوب مردم از سال 1857 ميلادي اين منطقه را جزو امپراطوري بريتانيا شناخت وفرمانروايي مطلق شبه قاره هند از طرف پادشاه انگليس انتخاب شد.
مبارزات مردم شبه قاره هند براي رهاي از استعمار انگلستان بعد از جنگ جهاني دوم به رهبري مهاتما گاندي رهبر حزب كنگره ملي و محمد علي جناح رهبر حزب اتحاديه مسلمين «سلم ليگ» همچنان ادامه داشت تا عاقبت در سال 1947 منجر به استقلال منطقه گرديد.
طبيعي بود كه به علت اختلاف مذهبي دو رهبر (مسلمان هندو) اختلافات اصولي و سليقه‌اي با يكديگر داشته باشند، ولي در طول دوران مبارزات ضد استعماري آنها را كنار گذاشته و متفقا دست به كار شده بودند. سرانجام در همان سال 1947 انگلستان ناگزير به اعطاي استقلال به هندوستان گرديد و مقارن با آن قسمت مسلمان نشين هندستان از شبه قاره هند جدا و با نام پاكستان به صورت يك كشور مستقل در عرصه سياست بين‌المللي ديده شد.
جغرافيايي طبيعي و اوضاع اقليمي
كشور پاكستان از شمال به افغانستان، و از جنوب غربي به ايران، از جنوب به درياي عمان، از شرق به هندوستان و از شمال شرق به چين محدود مي‌گردد. وسعت آن در حدود 803 هزار كيلومتر مربع مي‌باشد كه از اين نظر سي و سومين كشور جهان محسوب مي‌شود. سلسله جبال هيماليا، قره قروم و هندوكش در مناطق شمالي اين كشور با هم تلاقي مي‌كنند و اغلب مشخص كننده مرزهاي بين المللي ميان پاكستان، چين و افغانستان هستند. پاكستان داراي آب و هوايي متغير است. كويري، كوهستاني و خشك و مناطق گرم و استوايي حداقل 30 درصد از خاك پاكستان قابل كشاورزي، 7 درصد مراتع طبيعي، 5 درصد مناطق جنگلي و مابقي آن را كوهستان‌ها تشكيل مي‌دهند.
جغرافيايي انساني
بر اساس جديدترين برآورد (جولاي سال 2000 م) پاكستان بالغ بر 41 ميليون و 553 هزار نفر جمعيت دارد.
در حال حاضر نژاد مردم اين كشور مخلوطي از نژادهاي مختلف است كه به طور عمده از نژاد هند و اروپايي به شمار مي‌آيد. مردم پاكستان از اقوام پنجابي، سندي، بلوچ و پاتان تشكيل شده‌اند. تقسيمات كشوري نيز متناسب با تقسيمات نژادي است و براي هر قوم يك ايالت در نظر گرفته شده است. اما از آنجا كه پنجاب نيمي از جمعيت كشور را در خود جاي داده است و خواستگاه زمامداران و رهبران سياسي و نظامي كشور بوده است، نوعي رقابت و مخاصمه بين اين ايالت و ديگر ايالات مشهود است.
مردم سه ايالت ديگر همواره خود را تحت سلطه استعمار پنجابي‌ها دانسته‌اند در طول تاريخ كوتاه پاكستان دشمني ريشه‌داري بين پنجابي‌ها از يك سو و مردم ديگر ايالات پديدار گشته است.
انحصاري پست‌هاي اداري و نظامي در سه ايالت ديگر به دست پنجابي‌ها و تفوق آنان از لحاظ اقتصادي بيش از پيش زمينه را براي بروز اختلافات و افزايش آن فراهم آورده است. آموزش ابتدايي و متوسطه در پاكستان به زبان اردو صورت مي‌گيرد اما زبان مورد استفاده در دانشگاه‌ها همچنان انگليسي است و به طور وسيعي در زمينه‌هاي تجاري حقوقي و كارهاي اداري مورد استفاده قرار مي‌گيرد. لازم به ذكر است به طور ميانگين در كيلومتر مربع خاك پاكستان 07/176 نفر زندگي مي‌كنند و نسبت جمعيت شهري اين كشور 5/36 درصد است. از سويي ديگر 9/58 درصد از مردان و 30 درصد از زنان بالاي 15 سال پاكستان با سوادند و پاكستان از نظر امكانات بهداشتي به شدت در رنج است و بيماري‌هاي واگير در اين كشور به خصوص روستاها شيوع دارد.
دين و مذهب رسمي
در اوايل قرن ششم ميلادي اسلام وارد شبه قاره هند شد. در آغاز قرن يازدهم ميلادي سلطان محمد غزنوي مناطق وسيعي از شبه قاره هند را تصرف كرد. در دوران حكومت مغول تمامي شبه قاره هند تحت فرمانروايي مسلمان بود.در اواسط قرن هيجدهم انگلستان سلاطين مسلمان را سرنگون ساختند و حكومت خود را به مدت دو قرن بر سراسر قاره هند اعمال كردند، حدود 97% از مردم پاكستان مسلمانند كه قريب 25% آنرا شيعيان و 67 درصد اهل تسنن هستند. و مابقي اقليتهاي مذهبي هستند (حدود 3%)
شيعيان پاكستان
شيعيان در پاكستان پراكنده اند و داراي مراكز متعدد ديني در شهرهاي مختلف مي‌باشند. مواد درسي اين مدارس اقتباسي از مدارس ديني ايران است. تا زمانيكه مفتي جعفر حسين زنده بود ميان شيعيان وحدت وجود داشت ولي پس از فوت وي شكاف افتاد و به دو گروه تقسيم شدند: گروه طرفدار عارف حسين حسيني و گروه ديگر به طرفداري از سيد حامد عليشاه پرداختند.
حكومت
نوع حكومت در اين كشور از نظر سياسي جمهوري فدرال و از نظر ايدئولوژيك «جمهوري اسلامي» است. قانون اساسي اين كشور «قانون اساسي موقت» اختيارات وسيعتري به نظاميان مي دهد و نظارت عاليه و حق بركناري هر سه قوة مقننه، قضائيه و مجريه را به رئيس جمهور مي دهد.
اقتصاد
اقتصاد پاكستان مبتني بر بازار آزاد است. با اين حال صنايع بزرگ و معادن عمده در اختيار دولت مي باشد و از سوي ديگر اقتصاد پاكستان از سوي دولت و از طريق برنامه‌هاي عمراني پنج ساله كنترل مي شود و در حال حاضر برنامه عمراني نهم در اين كشور در دست اجرا است.
پاكستان در سالهاي 1989 - 1988 در نخستين سال برنامه عمران جاري با رشد اقتصادي پايين و نرخ تورم نسبتا بالا مواجه مي‌شد. رشد توليد ناخالص داخلي در همان سال از 5/4 درصد تجاوز نكرد. حال آنكه همين نرخ رشد در سال مالي قبل 06/6 درصد بود. معدن اگرچه تنها يك درصد از توليد ناخالص داخلي را تشكيل مي‌دهد، اما با اين حال نقش مهمي در توسعه اقتصادي پاكستان ايفا مي‌كند. در سال 1984-1983 مبلغي معادل 2 ميليارد روپيه از سوي دولت براي سرمايه‌گذاري در بخش معدن اختصاص داده شد در حاليكه مبلغ مذكور در سال مالي قبل از آن تنها 173 ميليون روپيه بوده است.
در حال حاضر روزانه حدود 65 هزار بشكه نفت در پاكستان توليد مي‌شود كه عملا جوابگوي 22 درصد از نيازهاي داخلي است و در سالهاي 88-1987 توليد داخلي نفت پاكستان 163 ميليون بشكه بوده است. چاه‌هاي نفتي در دو ايالت سند و پنجاب قرار دارند و از مجموع 3 حلقه چاه نفت موجود، 9 چاه با مشاركت خارجي‌ها اداره مي‌شود. ذخاير گاز موجود قابل بهره‌برداري در پاكستان 15706 ميليارد فوت مكعب تخمين زده مي‌شود. كه تاكنون 4437 ميليارد فوت آن مصرف شده است.
به رغم توسعه نسبي صنعت در پاكستان كه كشاورزي همچنان مهمترين بخش اقتصادي كشور است. 4/26 درصد محصول ناخالص داخلي از محل كشاورزي تامين مي شود و 45 درصد كل صادرات پاكستان را نيز محصولات كشاورزي تشكيل مي‌دهد. اساسا پاكستان يك كشور كشاورزي است و 72 درصد از جمعيت كشور در بخش كشاورزي به كار اشتغال دارند. پاكستان طي ده سال گذشته توانست نه تنها از لحاظ گندم به خودكفايي برسد بلكه موفق شد سالانه مقدار زيادي از اين كالاهاي اساسي و استراتژيك را به خارج نيز صادر كند. رشد كشاورزي در سال 84-1983 معادل 5/4 درصد بود و توليد گندم در سالهاي مذكور 1/7 درصد افزايش يافت و مجموعاً به 67/12 ميليون تن رسيد. توليد برنج با 2/2 درصد افزايش 24/3 ميليون تن برآورد شد. و پنبه با 12 درصد به 47/1 ميليون تن رسيد.
در سال 88-1987 بخش كشاورزي 3/26 درصد توليد ناخالص داخلي، 45 درصد صادرات و 52 درصد نيروي كار را به خود اختصاص داده است. صنايع پاكستان به طور عمده به تكنولوژي وارداتي از كشورهاي پيشرفته صنعتي وابسته است. بدين ترتيب كه بر مبناي سرمايه و نيروي انساني متخصص در كشورهاي صنعتي و قيمت ارزان مواد خام و دستمزد كارگر در پاكستان طرح ريزي شده و شرايط و مقتضيات كشور در طرح و بهره‌برداري از آنها مراعات نگرديده است. مشخصات صنايع پاكستان عبارت از مصرف بالاي انرژي، عدم كفايت نيروي كارگر و نياز به ايجاد بازار و شبكه وسيع توزيع مي‌باشد.
دولت پاكستان در سال 1972 صنايع كودشيميايي، صنايع شيميايي، اتومبيل، سيمان تصفيه نفت و در سال 1974 كارخانه‌هاي روغن نباتي را به عهده گرفت و ملي اعلام كرد. در سال هاي 1988-1978 سهم بخش صنعت در توليد ناخالص داخلي از رشد، 9/18 درصد بوده است. بخش صنايع 55 درصد از كل كالاهاي صادراتي پاكستان را توليد و مجموعا بخش‌هاي صنعت در پاكستان عبارتند از: نساجي، كودشيميايي، سيمان، پتروشيمي، صنايع مهندسي و …. بنا به گزارش بانك دولتي پاكستان در سالهاي 89-1988 مجموع كسر بودجة كشور 6/23 ميليارد روپيه بوده است.
همچنين در همان سال تورم 8 درصد اعلام شده در حاليكه نرخ تورم در سالهاي قبل از آن 6 درصد اعلان شده بود. طي 10 سال گذشته و در پي كوشش‌هايي كه براي اسلامي كردن كشور و اجراي شريعت به كار برده شده، اقداماتي در جهت حذف ربا از سيستم بانكي كشوربه عمل آمده است. در حال حاضر گفته مي‌شود كه كليه معاملات در بانك‌هاي پاكستان بر اساس عقود اسلامي صورت مي‌گيرد و ربا از نظام بانكي اين كشور حذف شده است.
مهمترين بندر صادراتي و وارداتي پاكستان بندركراچي است. بر طبق آمار مذكور در نه ماه اول سالهاي 89-1988 معادل 11117500 تن كالا يا صادر يا وارد كرده است. از اين مقدار 371/9 هزار تن وارد و 904/1 هزار تن صادر شده است. اين بندر كاملا مدرن و به آخرين دستگاه‌هاي تخليه و بارگيري انواع كالا از جمله نفت مجهز شده است. بر طبق آمار صادرات پاكستان در سالهاي 88-1987 معادل 4/78 ميليارد روپيه و واردات آن 3/111 ميليارد روپيه بوده است. اقلام عمده‌اي كه توسط موسسات دولتي صادر مي‌شود عبارتند از: مشتقات نفتي، پنبه خام، سيمان، هيدروكسيدسديم،
سنگ نمك، برنج، زغال، كود، كود شيميايي و ساير محصولات صادراتي كه توسط بخش خصوصي است عبارتند از: ماهي، چرم، پوشاك و منسوجات از الياف مصنوعي، لباس‌هاي دوخته و قاليچه و فرش- اقلام عمده صادرات پاكستان عبارتند از: مواد شيميايي، كالاهاي الكترونيكي، ماشين آلات و وسايل حمل و نقل، فولاد و كالاهاي ساخته شده از آنها، نفت و محصولات حاصله، روغن‌هاي خوراكي و …مي‌باشد. پاكستان كشور پر جمعيت و فقيري است و تعصبات فرقه‌اي در اين سرزمين مانع از ثبات قدرت سياسي و در نتيجه امنيت اقتصادي است. پاكستان از لحاظ منابع زيرزميني چندان غني نيست و و همين مسئله وابستگي اقتصاد اين كشور را به مواد اوليه منجر شده است. سهم بخش صادرات در توليد ناخالص داخلي پاكستان 7/48 درصد سهم بخش صنعت 4/25 درصد است.
ميزان توليد ناخالص داخلي پاكستان در حدود 6 ميليارد دلار و نرخ رشد آن در حدود 9/3 درصد است. ميانگين نرخ رشد توليد ناخالص داخلي پاكستان در فاصله سالهاي 1990 تا 1998 حدود 9/5 درصد بود. درآمد سرانه پاكستان در حال حاضر كمتر از 475 دلار است و همين امر منجر شده است كه حداقل 40% از ساكنان اين سرزمين زير خط فقر زندگي كنند. 9/25 درصد از توليد ناخالص داخلي پاكستان مربوط به بخش كشاورزي، 7/48 درصد مربوط به بخش خدمات و 4/25 درصد مربوط به بخش صنعت است. نرخ تورم پاكستان در سال 1999 به 6 درصد رسيد. از سوي ديگر پاكستان بالغ بر 7/38 ميليون نفر نيروي كار دارد ولي تعداد زيادي از نيروها در سن اشتغال پاكستان به ساير كشورهاي خاورميانه مهاجرت كرده‌اند: نرخ بيكاري در پاكستاني طي سال 1999 حدود 17 درصد بوده است. 44 درصد از نيروي كار پاكستان در بخش كشاورزي، 17 درصد بخش صنعت و 39 درصد در بخش خدمات شاغلند.
پاكستان توان توليد 2/59 ميليارد كيلو وات ساعت انرژي الكتريكي دارد كه 63 درصد از آن توسط نيروگاه‌هاي حرارتي و 36 درصد آن توسط نيروگاه‌هاي برق- آبي و كمتر از يك درصد آن توسط نيروگاه‌هاي اتمي و بادي تامين مي‌شود. پاكستان ذخاير نه چندان غني گاز طبيعي، نفت، زغال سنگ، سنگ آهن، مس، نمك و سنگ آهك دارد. همچنين صنايع نساجي، فرآورده‌هاي غذايي، مصالح ساختماني، پوشاك، كاغذ و صنايع شيلاتي مهمترين شاخه‌هاي صنعتي پاكستان به شمار مي‌روند. پنبه، كنف، گندم، برنج، نيشكر، ميوه و تره‌بار، ادويه و حنا مهمترين توليدات بخش كشاورزي اين كشور است.
پاكستان در سال 1999 نزديك به 4/8 ميليارد دلار كالا به خارج صادر كرد كه بيشتر شامل كنف، پنبه، برنج و ساير محصولات كشاورزي بود. در اين سالها به ترتيب آمريكا، هنك كنگ، انگلستان، آلمان و امارات متحده عربي در رديف مهمترين شركاي صادراتي پاكستان قرار گرفتند. (لازم به ذكر است كه پاكستان و ايران در شرايط فعلي در حدود نيم ميليارد دلار مبادلات اقتصادي دارند مهمترين كالاهاي صادراتي ايران به پاكستان شامل: موادسوختني، گاز، پنبه خام، ميوه و سبزيجات، قايق و شناور و لوازم يدكي مي‌باشد. پاكستان نيز به ايران برنج، نخ، انواع ماشين آلات و پارچه‌هاي كتان صادر مي‌كند) از سوي ديگر پاكستان در سال 1999 بالغ بر 8/9 ميليارد دلاركالا از خارج خريد كه بيشتر شامل ماشين آلات صنعتي، نفت خام، فرآورده‌هاي نفتي، و وسايل حمل و نقل و برخي موارد معدني بود.
در اين سال آمريكا، ژاپن، مالزي، عربستان سعودي و امارات متحده عربي، عمده‌ترين شركاي صادراتي پاكستان بودند. پاكستان با داشتن 238 ميليون ذخيره نفت و مقادير زيادي گاز طبيعي، يكي از كشورهاي نيازمند واردات مواد سوختي محسوب مي‌شود.
اين كشور به رغم محدوديت‌هاي مالي خود تلاش كرده است تا با اكتشاف و استخراج و بهره‌گيري از منابع داخلي از واردات نفت خود بكاهد. پاكستان ظرفيت توليد 55 هزار و 703 بشكه نفت در روز را داراست، و ذخاير ثابت شده گاز طبيعي اين كشور به 21 تريليون فوت مكعب مي‌رسد. اين در حالي است كه تا پايان ماه جولاي سال 2000 ميلادي ظرفيت استخراج گاز در اين كشور روزانه 2012 ميليون فوت مكعب بوده است. تا ابتداي سال 2000 ميلادي حداقل 22 حلقه چاه گاز در اين كشور حفاري شده و همچنين سه منبع گازي مهم نيز اخيرا توسط بخش خصوصي پاكستان كشف شده است. پاكستان در حدود 32 ميليارد دلار بدهي خارجي دارد. همچنين ميزان ذخيره ارزي اين كشور از يك ميليارد و يكصد ميليون دلار در آگوست سال 2000 ميلادي به كمتر از 340 ميليون دلار در سپتامبر همين سال رسيده است. واحد پول پاكستان روپيه است كه به يكصد پيسه تقسيم مي‌شود دو دلار آمريكا تقريبا با 52 روپيه پاكستان برابر مي‌كند.
ويژگي‌هاي ارتباطي
در پاكستان بيش از 2 ميليون و 800 هزار شماره تلفن ثابت و 200 هزار شماره تلفن همراه فعال است. مردم پاكستان امواج 27 ايستگاه راديوي (AM) و يك ايستگاه (FM) و 21 ايستگاه راديويي با طول موج كوتاه را دريافت مي‌كنند ضمن آنكه برنامه‌هاي تلويزيوني اين كشور از طريق 22 شبكه درسراسر كشور پخش مي‌شود بخش حمل و نقل پاكستان تا حدودي توسعه يافته است. به گونه‌اي كه بيش از 8 هزارو 200 كيلومتر خط آهن، 248 هزار كيلومتر جاده اصلي و فرعي 250 كيلومتر لوله انتقال نفت خام، 885 كيلومتر لوله انتقال فرآورده‌هاي نفتي و 4 هزار كيلومتر لوله انتقال گاز طبيعي، 118 فرودگاه بزرگ و كوچك در اين كشور وجود دارد. در اين ميان 12 فرودگاه توانايي پذيرش هواپيماهاي غول پيكر را دارد. همچنين اين كشور علاوه بر بندركراچي يك بندر ديگر به نام محمدبن قسيم نيز دارد كه در زمينه صيادي و تجاري از آن بهره مي‌برد.
