بخشی از مقاله
مقدمه
عملکرد دانه گندم ناشی از اثرات تجمعی اجزای متشکله آن میباشد. از آنجا که علمکرد تحت تاثیر عوامل محیطی قرار دارد، لذا بهنژادی بر اساس روشهای معمول اصلاح نباتات یعنی گزینش در نسلهای در حال تفکیک بر اساس اندازهگیری مستقیم عملکرد از سرعت کمی برخوردار است. از آنجایی که ﮊنوتیپهای مختلف گندم از لحاظ صفات مورفولوﮊیک با هم متفاوتند و عملکرد دانه تحت تاثیر تعدادی ازاین صفات است، لذا گزینش معیارهای دیگری غیر از عملکرد دانه که دارای ثبات بیشتری نسبت به عملکرد دانه هستند میتواند در انتخاب ارقام مطلوب به عنوان راهنمای گزینش در نظر گرفتهشود. علاوه بر
مکاتبه کننده: علیرضا طالعی
آن تعیین همبستگی بین صفات مختلف بویژه عملکرد دانه و اجزاﺀ آن و تعیین روابط علت و معمولی آنها به اصلاحگر این توانایی را میدهد که مناسبترین و منطقیترین نسبت بین اجزاﺀ را که منتهی به عملکرد بیشتر میگردند انتخاب نماید و نقاط ضعف و قدرت مواد اصلاحی خود را شناخته و در رفع نواقص آنها در برنامههای آتی اهتمام ورزد.
گرفیوز (١٩٧٦) عملکرد دانه غلات دانهریز را برابر با حاصلضرب تعداد سنبله در واحد سطح، تعداد دانه در سنبله، و وزن دانه نسبت دادهاست. از طرف دیگر تاکدا و فرای (١٩٧٦)
عملکرد دانه غلات را تابعی از حاصلضرب عملکرد بیولوﮊیک در شاخص برداشت دانستهاند. عملکرد بیولوﮊیک برابر حاصلضرب
۰۵۹ مجله علوم کشاورزی ایران، جلد ٣٤، شماره ٤، سال ١٣٨٢
سرعت رشد در طول دوره رشد است. بنابراین استنباط میشود که عملکرد دانه غلات برابر حاصلضرب شاخص برداشت، سرعت رشد رویشی و طول دوره رشد باشد.
تعدادی از محققین همبستگی بین عملکرد دانه و صفاتی نظیر تعداد پنجه، تعداد دانه در سنبله، وزن دانه وطول سنبله را گزارش دادهاند (٤، ۷، ١٦، ١٧). برگ پرچم از خصوصیات مرتبط با عملکرد بشمار میآید و اهمیت آن در گندم به عنوان اساسیترین منبع تولید مواد فتوسنتزی و تشکیل ماده خشک دانه مورد بررسی وتائید واقع شده است.
شاخص برداشت وسرعت رشد رویشی دو معیار برای انتخاب میباشند که طبق اظهارات تاکدای و فرای (١٩٧٦) به ترتیب در حدود ۲۹% و ۷۹% از تغییرات عملکرد دانه یولاف بخاطر نوسانات آنها است. رضایی(١٣٧٤) این دو صفت را در گندم معیارهای خوبی برای گزینش میداند.
دامانیا و جکسون (١٩٨٦) با تجزیه عاملی صفات اندازهگیری شده در گندم و در جو ششپر نشان دادند که پنج عامل برای گندم وچهار عامل برای جو تغییرات صفات را توجیه کردند.
لدنت و دیل (١٩٧٩) توسط تجزیه به عاملها و تجزیه به مؤلفههای اصلی دادههای چهار ساله عملکرد و اجزای آن و خصوصیات مورفولوﮊیک گندم را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و نتیجه گرفتند که صفات مذکور ارتباط قوی با عملکرد تک بوته دارند. مقدم و همکاران(١٣٧٢) در تجزیه علیت عملکرد دانه از نظر اجزای آن وبرخی صفات مورفولوﮊیک در گندم پاییزه متوجه شدند که عملکرد دانه با تعداد دانه در سنبله اصلی، قطر دانه، طول سنبله اصلی،مساحت برگ پرچم وشاخص برداشت همبستگی ﮊنوتیپی مثبت و معنیدار دارد. سرخی الله لو(١٣٧٣)
نیز با استفاده از تجزیه به عاملها و رگرسیون مرحلهای روابط بین عملکرد دانه و اجزای آن را تعیین کرده و هفت عامل برای توجیه تغییرات دادهها را گزارش کردند.
بطور کلی دراین بررسی اهداف زیر دنبال شد:
١- تعیین روابط بین عملکرد و اجزای آن و برخی دیگر از صفات مهم با استفاده از رگرسیون مرحلهای و تجزیه به عاملها.
٢- تعیین روابط علی بین عملکرد با اجزای آن با استفاده از تجزیه علیت.
مواد و روشها
تعداد ۷۶۴ نمونه از گندمهای بومی غرب کشور موجود در کلکسیون غلات گروه زراعت و اصلاح نباتات دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران مربوط به شهرستانهای تبریز، مراغه، اردبیل، ارومیه و زنجان انتخاب ودر سال زراعی ۵۷-۴۷۳۱ در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی در تاریخ دهم آبانماه۴۷۳۱ در قالب یک طرح مشاهدهای ساده شامل هفت بلوک کشت گردیدند. هر نمونه در یک خط پنج متری با فاصله خطوط نیممتر از یکدیگر کشت و واریتههای کرج ۱ و فلات بعنوان شاهد جهت بررسی یکنواختی زمین به ازای هر ۳۲ نمونه کشت شدند. فاصله بین بوتهها پنج سانتیمتر منظور شد. بذور برای جلوگیری از بیماریهای بذرزاد با استفاده از سم بنومیل ضد عفونی شدند. مزرعه آزمایشی در طول دوره رشد ۷ بار آبیاری شد. مبارزه با علفهای هرز هم بصورت مکانیکی و نیز با استفاده از سم توفوردی در اردیبهشت انجام شد.
صفات مورد بررسی
دراین مطالعه ۳۲صفت (جدول ٤)مورد بررسی قرار گرفتند که برای اندازهگیری آنها در هر خط ۰۱ بوته بطور تصادفی انتخاب و علامتگذاری شدند. صفات مورفولوﮊیک بر روی همان بوتهها در مزرعه و آزمایشگاه اندازهگیری شدند.
برای اندازهگیری مساحت برگ پرچم از دستگاه اندازهگیر سطح برگ استفاده شد. بهاین منظور برگهای پرچم انتخابی از هر ردیف در کیسههای پلاستیکی جمعآوری و به آزمایشگاه منتقل شدند و اندازهگیری روی آنها انجام شد. همزمان با استفاده از خطکش و کولیس طول وعرض برگ پرچم نیز اندازهگیری شد. در مرحله برداشت علاوه بر برداشت تک بوتهها از هر خط ۲ متر که یکنواخت بود برداشت و عملکرد دانه و عملکرد بیولوﮊیک اندازهگیری شدند. ضمنا قطر پدانکل و طول اکستراﮊن به ترتیب با کولیس و خطکش به میلیمتر اندازهگیری شدند. دوام سطح پدانکل و دوام سطح برگ پرچم طبق فرمولهای زیر برآورد شدند.
تعداد روز بین گرده افشانی و زرد شدن نیمی از برگهای پرچم*سطح پدانکل = دوام سطح پدانکل
تعداد روز بین گرده افشانی و زرد شدن نیمی از برگهای پرچم*سطح برگ پرچم= دوام سطح پرچم
طالعی و بهرامنژاد: بررسی روابط بین عملکرد و اجزاﺀ آن در گندمهای بومی غرب ایران ۱۵۹
سرعت رشد رویشی از تغییرات وزن خشک اندام هوایی برحسب گرم در متر مربع در فواصل مشخص (هفتگی) از صددرصد سبز شدن محصول تا رسیدگی فیزیولوﮊیکی بر تغییرات درجه روز رشد به دست می آید .
محاسبات آماری
محاسبات آماری عبارت بودند از تجزیه واریانس جهت بررسی یکنواختی زمین در قالب طرح کاملا تصادفی با استفاده هر دو شاهد (کرج وفلات) برای صفات مختلف در کل توده مورد بررسی، تعیین ضرایب همبستگی ساده صفات؛ تجزیه رگرسیون مرحلهای برای عملکرد دانه، عملکرد بیولوﮊیک، عملکرد تک بوته بعنوان متغیرهای تابع و سایر خصوصیات بعنوان متغیر ثابت؛ تجزیه به عاملها؛ تجزیه علیت برای عملکرد دانه و عملکرد تک بوته. محاسبات فوق بااستفاده از نرم افزارهای کامپیوتری Path2 , HG3 , SAS , SPSS , MSATATC
انجام شد.
نتایج وبحث
برای آزمون یکنواختی زمین با استفاده از دو شاهد بطور جداگانه تجزیه واریانس شد، F مربوط به کلیه صفات غیرمعنیدار بود که نشاندهنده یکنواختی زمین آزمایشی بود.
با توجه به همبستگیهای ساده بالاترین همبستگی مربوط به رابطه عملکرد دانه با عملکرد بیولوﮊیک بود(**۲۹/۰.(r= بنابراین برای داشتن عملکرد دانه بالا به رشد سبزینهای خوب و گیاهان با قدرت رویشی مناسب نیاز است. صفت دیگری که همبستگی بالایی با عملکرد دانه نشان داد سرعت رشد رویشی بود
**)۸۶/۰(r= نتایج حاصل از تجزیه رگرسیون مرحلهای برای عملکرد دانه در جدول ١ آمده است. عملکرد بیولوﮊیک به تنهایی ۵۸% تغییرات را توجیه کرد. صفت بعدی شاخص برداشت بود که با عملکرد بیولوﮊیک جمعا ۴۹% تغییرات مدل را توجیه کردند .این نتایج ارزش و اهمیت شاخص برداشت و عملکرد بیولوﮊیک را به عنوان معیارهایی برای گزینش ﮊنوتیپهای با عملکرد بالا مشخص ساخت. صفات دیگری که در مدل وارد شدند سرعت رشد رویشی و سپس تعداد روز تا ظهور سنبله بود .این چهار صفت جمعا ۸۱/۹۹% تغییرات عملکرد را توجیه کردند. نتایج حاصل ازاین روش با نتایج همبستگی های ساده تا حدود زیادی مطابقت داشت.
