مقاله بررسی وضعیت اکولوژیکی دریاچه ارومیه

بخشی از مقاله

بررسی وضعیت اکولوژیکی دریاچه ارومیه

چکیده

دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه داخلی ایران و دومین دریاچه آب شور دنیا است و به دلیل اهمیت محیط زیستی به عنوان ذخیرهگاه زیست کره در مجامع جهانی به ثبت رسیده و مورد حمایت بینالمللی قرار گرفته است. دریاچه ارومیه در سال 1352 با مصوبه شورای عالی محیط زیست به عنوان پارک ملی و در سال 1354 از سوی کنوانسیون جهانی تالابها (کنوانسیون رامسر) به عنوان یکی از مهمترین تالابهای بینالمللی جهان به ثبت رسیده است . این دریاچه، مکان ذخیره آرتیمیای ایران، زیستگاه 193 گونه پرنده مهاجر و بومی مکان زیست 4 گونه پستاندار میباشد. از طرفی علاوه بر کاهش 25 درصدی در تعداد جوامع گیاهی، برخی از آنها به دلیل تغییرات زیاد اقلیمی با جوامع دیگر جایگزین شدهاند، اما این جایگزینی نتوانسته کاهش چشمگیر در پوشش گیاهی این منطقه را جبران نماید. بنابراین اقلیم یکی از عوامل مهم موثر در پراکنش گیاهان بوده است. اما آنچه مسلم است اینکه پدیدهای غیرعادی در حال وقوع است که در صورت عدم توجه و کشف دلیل واقعی آن شاید این تالاب کم نظیر بینالمللی را وارد بحرانی دیگر کند و درصورت تداوم شرایط حاکم بر حوضه آبریز دریاچه، افزایش منابع مصرفی آب و توسعه سازههای ذخیرهسازی آب در حوضه آبریز دریاچه، نابودی کامل یکی از زیستبومهای با ارزش جهانی را طی سه تا چهار سال آینده شاهد خواهیم بود.

واژههای کلیدی: حفاظت، دریاچه ارومیه، کنوانسیون رامسر، محیط زیست، وضعیت اکولوژیک

-1 مقدمه

آلودگی محیط به ویژه در جوامع صنعتی پیشرفته به صورت یک مسئله عمومی درآمده است و صاحبان سرمایههای کلان بیمحابا و بدون توجه به پیامدهای ناگوار از علوم و فنون و اکتشافات جدید حداکثر بهره بردهاند و عوامل اصلی حیات را پلید و ناپاک گرداندهاند. آلودگی آب بهوسیله فاضلابها و هرز دادن فضولات کارخانهها به رودها، دریاچهها و دریاها که نمونه قابل توجه آن در نواحی جزر و مد سواحل بیشتر به چشم میخورد، سبب ضایع شدن بیشتر گیاهان و حیوانات نواحی مختلف ساحلی مجاور شهرهای صنعتی و پرتراکم شده و تندرستی مردم را به خطر افکنده است .[1] شاید هیچ موضوعی را نتوان در جهان یافت که همچون بحران محیط زیست راه حلش در گرو وحدت و همکاری مردم در سراسر جهان باشد. لذا هر ملتی و هر دولتی، مسئول منابع طبیعی، مناطق و آبها و هوای سرزمین خود است. اما امروزه مسئولیت به تنهایی کافی نیست. بقای بشر در زیست کره مسئلهای جهانی، و مسئله جهانی را در محدوده مرزهایی که نقشههای جغرافیایی معلوم میکند، نمیتوان حل کرد .[2] دریاچه ارومیه از نظر موقعیت حفاظتی شامل تالابهایی است که تحت عنوان پارک ملی ثبت شدهاند یعنی تحت مدیریت و حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارند. پارکهای تالابی حدود 50 درصد تالابهای بینالمللی ایران را تشکیل میدهند. این دریاچه از نظر اهمیت جزء تالابهایی است که اهمیت بین المللی دارد و در کنوانسیون رسمی رامسر ثبت شده است. حدود 50 درصد از تالابهای ایران اهمیت بین المللی دارند. در کنوانسیون رامسر هم اکنون 117 کشور جهان عضو هستند که نشاندهنده این است که زیست بومهای تالابی نه تنها میراثهای طبیعی مهم هر کشور هستند بلکه به عنوان میراثهای طبیعی بشری در سراسر جهان شناخته شدهاند و برای حمایت از این تالابها قوانینی گذاشته اند .[3] امروزه

1

آلودگیها در زیست بومهای تالابی از مشکلات عمده زیست محیطی است و توجه به پیامدهای ناشی از آن جزو اولویتهای اکوزیست انسانهاست. روشن است که یک تالاب حدود 10 برابر جنگلها و 200 برابر زمینهای زراعی ارزش اقتصادی دارد . با وجود این، این اکوسیستمهای غنی با مخاطرات زیادی مواجه هستند. مهمترین عامل ایجاد بحرانهای زیست محیطی در تالابهای بین المللی ایران، زهکشی و خشکاندن، ریزش انواع آلودگیهای صنعتی-کشاورزی و خانگی، شکار و صید بیرویه، نبود مدیریت شفاف و کارا، عوامل انسانساز، نبود هماهنگی بین ارگانهای مختلف برای حفاظت از تالابها و نبود برنامههای مشخص و مدرن برای مدیریت تالاب ها در طولانی مدت است. از برآیند این کارها، کاهش محصولات کشاورزی وابسته به تالابها و کاهش کیفیت محیط زیست بشری را میتوان نام برد. روند نامطلوب وضعیت دریاچه ارومیه از یک دهه پیش شروع شده و روز به روز وخیمتر میشود به طوریکه با این روند فعلی احتمال خشک شدن کامل دریاچه ارومیه ظرف چند سال آینده دور از انتظار نیست .[4] اهمیت دریاچه ارومیه از نظر ملی و بین المللی و همچنین انواع کارکرد آن برای محیط زیست، تعدیل آب و هوا، زیستگاه بودن آن برای بسیاری از پرندگان و حتی خاصیت درمانی آن و ... اهمیت آن را چندین و چند برابر میکند. این مسیله مهمی است که ما به طور مشترک در این سیاره سهیم هستیم چرا که محیط زیست، سیستم منسجم و شگفتانگیزی است که هر اشتباه اکولوژیک در مقیاس وسیع به یک بلای طبیعی برای همگان منجر میشود. حفاظت از محیط زیست به معنای عام شامل مجموعه اقداماتی است که در بخشی از سرزمین صورت میگیرد تا ارزشهای اکولوژیک و اهداف اقتصادی، اجتماعی در آن به بهترین نحو حفظ شوند. تالابها نیز به عنوان بخشی از سرزمین که دارای ارزشهای اکولوژیک ممتاز هستند میبایست بعد از سناسایی و ضعیت و بررسی پدیدههای موثر بر آنها و به عبارتی شناسایی سببها به برنامهریزی برای حفاظت از آنها اقدام نمود .[5]

بروز پدیده کم آبی در کشور در سالهای اخیر علاوه بر ایجاد مشکلات فراوان در بخشهای مختلف کشاورزی باعث به خطر افتادن حیات زیست بومهای ارزشمندی از جمله دریاچه ارومیه شده که امروزه ضرورت احیای آن بیش از گذشته احساس میشود. این دریاچه مکان مناسبی برای تولید مثل پرندگان آبزی و زیستگاه مناسبی برای حداقل 40 گونه گرنده آبزی از جمله اردک مرمری، اکراس سیاه، قوی کوچک، اردک بلوطی، غاز پیشانی سفید بزرگ و کوچک و... به شمار میرفت .[6] اما با به خطر افتادن حیات این دریاچه، حیات این گونههای پرندگان نیز با خطرات جدی مواجه شده است. هدف از این تحقیق بررسی وضعیت اکولوژیکی دریاچه ارومیه میباشد.

-2 مواد و روش -2-1 مشخصات جغرافیایی و عمومی دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه بزرگترین و شورترین دریاچه دائمی ایران و یکی از دریاچه های فوق اشباع از نمک دنیا است که از این نظـر با دریاچه بزرگ نمک آمریکا شباهت دارد .[7] دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران واقع شـده کـه بـیش از نیمـی از مسـاحت استانهای آذربایجان غربی و شرقی، قسمتی از استان کردستان و سطح بسیار کوچکی از استان زنجان مجموعـاً، 43 کـانون شهری و 144 دهستان را با جمعیت کل 3/7 میلیون نفر را در خود جای داده است. این دریاچه در موقعیت جغرافیایی 37 تـا 38/30 عرض شمالی و 45 تا 46 طول شرقی واقع شده است. و با بخش شمالی کوه های زاگرس و دامنه جنوبی کوه سبلان و نیز دامنه های شمالی، غربی و جنوبی کوه سهند احاطه شده است که 64/6 درصد آن را مناطق کوهستانی، 24/3 درصـد آن را دشتها و کوهپایهها 11/1 درصد بقیه را دریاچه ارومیه تشکیل میدهد. این منطقه در تابستان و زمسـتان تحـت تـأثیر تـوده های هوایی مختلفی قرار میگیرد که تنوع این توده ها در رژیم دمایی و بارش منطقه محسوس ا ست. منشـأ عمـده بارنـدگی-های حوضه ارومیه جریانهای هوایی مرطوبی است که به منطقه نفوذ مـیکنـد. در فصـل بهـار و آغـاز پـاییز، شـرایط ایجـاد بارندگیهای همرفتی نیز فراهم میشود. سطح آن نسبت به سطح آب دریاهای آزاد، 1300 متر بالاتر قرار دارد. دریاچه ارومیه بیستمین دریاچه بزرگ دنیا و دومین دریاچه شور آن بعد از بحرالمیت محسوب میگردد. طول آن 140 و عرض آن بین 15 تا 50 کیلومتر و مساحت آن بین 5000 تا 6000 کیلومتر مربع (بر حسب میزان بارش و تبخیر) است. که 3٪ مساحت کل کشور

ایران را در بر میگیرد. شوری آب دریاچه بسته به سالهای مختلف 4 الی 8 برابر شوری آبهای آزاد میباشـد. ایـن حوضـه بـا داشتن دشت هایی مانند دشت تبریز، ارومیه، بناب، مهاباد، میانـدوآب، نقـده، سـلماس، پیرانشـهر، آذرشـهر و اشـنویه، یکـی از کانونهای ارزشمند فعالیت کشاورزی و دامداری در ایران بهشمار میرود. دریاچه ارومیه بزرگترین آبگیر دایمی آسـیای غربـی است که در شمال غرب فلات ایران قرار گرفته است (شکل .(1

شکل :1 موقعیت منطقه مورد مطالعه

-2-2 مشخصات زمین شناسی دریاچه ارومیه

از نگاه زمینشناسی، این حوضه حاصل عملکرد سامانههای گسلهای فشاری، مانند گسل تبریز زرینهرود است که در سیستم آبگیری آن نقش اساسی داشتهاند، از نگاه زمین ساخت صفحهای، دریاچه ارومیه، در قسمتی از پهنه خرد شده بین صفحههای عربستان و ایران و ریز صفحه های ایران و ترکیه قرار گرفته و میتوان آن را نوعی دریاچه زمین ساختی دانست که کوههای بلندی آن را در برگرفته است. حدود 35 تا 40 متر نهشتههای نرم دریاچهای بر روی پی سنگ سخت شده کرتاسه زیرین و یا سنگهای آهکهای مارنی میوسن (سازند قم) قرار گرفته است که با ویژگیهای کنونی، سن دریاچه را 30 تا 40 هزار سال تعیین می کند. ولی براساس پادگانههای دریاچهای پیرامون آن، سن دریاچه را 400 تا 500 هزار سال برآورد میکنند. نمونههای گرفته شده از رسوبات نرم بستر، نشانگر ردیفی از رسوبات هولوسن است که قسمتهای زیرین آن، بازگوی محیط های دیرینه از نوع کویری و یا کفه گلی است. بررسی دانههای گرده موجود در رسوبات دریاچه، نشان میدهد. که در طول عمر دریاچه، شرایط خشک اقلیمی نیز وجود داشته است. بیشتر نهشته های دریاچه، از نوع شیمیایی است. وجود بعضی لایه های نازک تخریبی (کوارتز، پلاژیوکلاز و کائولینیت) نشانگر تغییر موقتی آب و هوا و شوری دریاچه است. از رسوبات شیمیایی، آراگونیت بیشترن مقدار را دارد که به صورت تیغههای نازک و منظم و یا نامنظم که منظره زیبایی را نیز نشان میدهند است. ژیپس به صورت لایههای مستقل و بلورهای درشت در گل و لای رشد کرده و تشکیل آن در زمانی بوده که سطح آب به صورت حداقل رسیده است. کلسیتهای موجود آواری است و همراه آب رودها به دریاچه رسیدهاند و تغییر مقدار آن نسبت به کوارتز، نمایانگر تغییرات آب و هوایی است. گاهی در رسوبات دریاچهای، گل و لای دولومیتی هم وجود دارد که

3

ممکن است به شیوه جانشینی تشکیل شده باشند. نمک طعام و فلدسپارهای پتاسیم دار کانی فرعی هستند اگرچه در نهشته-های کف، آلیتدیده نشده، ولی در کرانه غربی دریاچه، اُلیت در حال تشکیل است. در نهشته ها، اثری از خاکسترهای آتشفشانی دیده نشده است. در ضمن نمک مجزا دیده نشده که نشان می دهد دریاچه هیچ وقت به طور کامل خشک نشده است.

-3 بحث و نتایج

-3-1 شاخصهای اکولوژیکی

شاخصهای اکولوژیکی دریاچه ارومیه به دو گروه شاخصهای گیاهی و حیات وحش تقسیم شده که شاخصهای گیاهی، شامل جوامع گیاهی و جنگلهای بنه وحشی جزایر بخصوص جزایر اشک، اسپیر و کبودان میباشد. اصولا زیبایی جزایر بخاطر وجود جنگلهای پسته وحشی آن میباشد که از بقایای جنگلهای سدههای قبل بوده و شاخص مناسبی برای ارزیابی وضعیت محیط زیست جزایر میباشند. شاخصهای حیات وحش، هر چند که گونههای حیات وحش بزرگ جثه نظیر قوچ و میش ovis gmelini گوزن زرد ایرانی Dma mesopotamica به آن وارد شدهاند. ولی در زمان طولانی با زیستگاههای آن سازش پیدا کردهاند به همین دلیل تغییرات جمعیت آنها شاخص تغییرات محیط زیست خشکی جزایر دریاچه میباشند.

از پرندگان گونههای جوجهآور بخصوص Larus argentatus, Tadorna tadorna, Plecanus onocartelus, Phoenicopterus ruber شاخصهای وضعیت آب دریاچه و زنجیره غذایی محیط آبی آن میباشند. جمعیت چند هزار تایی این گونهها بیشترین جاذبیت را برای گردشگران دارند. در حال حاضر نیز کاهش جمعیت این شاخصها از چند هزار جفت جوجهآور به صفر مشخص کننده کاهش کیفیت زیستگاهی دریاچه ارومیه است. به عنوان مثال جمعیت 100 هزار جفت جوجهآور فلامینگو در سالهای دههی 1361 اینک به صفر تنزل پیدا کرده است و اصولا جمعیت 1500 جفت جوجهآور پلیکان سفید جزایر دوقوزلر سالهای 1360 اینک در دریاچه ارومیه زادآوری ندارد.

-3-2 وضعیت موجودات زنده در دریاچه ارومیه

193 گونه پرنده در زمانهای پرآبی دریاچه در زیستگاههای آبی و خشکی آن شناسایی شده بود که 37 درصد پرندگان ایران را تشکیل میدادند. از این تعداد 112 گونه خشکزی بودند و به 34 خانواده تعلق داشتند و 54 درصد پرندگان دریاچه را تشکیل میدادند گونههای خشکزی دریاچه در جزایر اشک، اسپیر، آرزو، کبودان و سواحل دریاچه مشاهده میشدند. شاخص-ترین گونههای خشکزی دریاچه ارومیه در جدول 1 آورده شده است.

جدول:1 گونههای شاخص پرندگان خشکزی پارک ملی دریاچه ارومیه

گونههای آبزی مشاهده شده در دریاچه ارومیه نیز در جدول 2 گزارش شده است:

4

جدول:2 وضعیت گونههای پرندگان آبزی پارک ملی دریاچه ارومیه

گونههای پرندگان دریاچه ارومیه از نظر رژیم غذایی متنوع و در 9 گروه قرار میگیرند که درصد فراوانی آنها در شکل 2 نشان داده شده است. از نظر زیستگاه پرندگان پارک ملی دریاچه ارومیه در سه گروه قرار میگیرند که درصد فراوانی آن در شکل 3 نشان داده شده است.

شکل :2 درصد فراوانی پرندگان دریاچه ارومیه از نظر رژیم غذایی

5

شکل:3 فراوانی پرندگان دریاچه ارومیه از نظر زیستگاه

به دلیل شرایط زیستی مناسب جزایر و سواحل دریاچه، گیاهخواران Herbivorous با 22 درصد غالـب بودنـد. شـاخص-ترین گونههای گیاهخوار Columba livia میباشد که در جزایر اشک، کبودان فراوان بود و زادآوری داشـته اسـت. پرنـدگان گوشتخوار دریاچه 19 درصد پرندگان دریاچه را تشکیل میدادند و به 5 دسته طبقهبنـدی مـیشـدند. دسـته طعمـهگیـران و شکارچیان که طعمه را زنده شکار میکنند. شاخصترین گونه این دسته Falco tinnunculus اسـت کـه در جزایـر اشـک و کبودان و اسپیر مشاهده میشد. لاشهخواران نظیـرNephron percnopterus در جزیـره اشـک و کبـودان زادآوری داشـت. ماهیخواران به منابع ماهیان دهانه رودخانههای جنوب دریاچه نظیر سیمینهرود، زرینهرود و تالابهای جنوبی دریاچه وابسـته بودند و گونه شاخص آنها Pelecanus onocratalus از آبزیان و گونه Alcedo athis از خشکزیان بودند. کفزیخواران کـه در سواحل گلـی دریاچـه مشـاهده مـیشـدند و از بنتوزهـا تغذیـه مـیکردنـد. شـاخصتـرین گـروه بنتوزخـواران گونـههـای Scolopaciidae ,charadriidae میباشند. و 20 درصد پرندگان دریاچه را تشکیل مـیدادنـد. در شـرایط کنـونی تنـوع و تراکم آنها بسیار کاهش یافته است چون سواحل دریاچه پوشیده از نمک شده و امکان زیست بنتـوز و جـود نـدارد و در نتیجـه امکان حضور بنتوزخواران نیز وجود ندارد. حشره خواران 20 درصد پرندگان دریاچه را تشکیل میدادند و شـاخصتـرین آنهـا گونههای Sylvidae بودند که در لابلای پوشش گیاهی جزایر اشک، کبودان و اسپیر مشاهده میشدند. گـروه پلانکتـونخـوار که از فیتو-زئوپلانکتونهای آبهای کم عمق دریاچه تغذیه میکردند شـاخصتـرین گونـه ایـن گـروه Tadorna tadorna از خــانواده Anatidae و Phoenicopterus ruber از خــانواده Pheonicopteridae مــیباشــند. 5 درصــد از پرنــدگان Ominivorous بودند که شاخصترین گونه آنها Pica pica متعلق به تیره Corvidae میباشد. از نظـر جمعیـت جامعـه پرندگان دریاچه ارومیه به سه گروه تقسیم میشدند. گونههـایی کـه جمعیـت آنهـا در ایـران و جهـان و منطقـه وافـر بودنـد. شاخصترین نمونه این گروه گونههای متعلق به Corvidae بودند. گونههـایی کـه در ایـران و دریاچـه ارومیـه کـمجمعیـت و حمایــت شــده بودنــد. نمونــه شــاخص ایــن گــروه ســه گونــه Aythya nyroca متعلــق بــه خــانواده Anatidae، Nephronpercnopterus متعلــق بــه خــانواده Accipiteridae و گونــه Falco bimaricus متعلــق بــه خــانواده Falconidae بودند. این سه گونه از گونههای محدود به خاورمیانه میباشند .[8] گروه سوم پرندگان دریاچه ارومیه، پرنـدگان در خطر انقراض جهانی Globaly Threatened Spesies که 2 درصد پرندگان دریاچه را تشکیل مـیدادنـد. کمیـابتـرین آنها گونه Oxyura leucocephala بود که در تالابهای اطراف دریاچه ارومیه نظیر کانی برازان و گپـی بابـا علـی جوجـه-آوری داشت. شکل 4 درصد فراوانی پرندگان دریاچه ارومیه را از نظر جمعیت نشان میدهد.

6

شکل:4 درصد فراوانی پرندگان دریاچه ارومیه از نظر وضعیت جمعیت

اکثریت پرندگان دریاچه ارومیه را گونههای مهاجر تشکیل میدادند 81) درصـد) و 19 درصـد آنهـا بـومی منطقـه بودنـد. گونههای مهاجر خـود بـه 3 گـروه مهـاجر زمسـتان گـذران، مثـل گونـههـای Anatidae، مهـاجر عبـوری نظیـر گونـههـای Scolopaciidae و مهاجر جوجه آور همانند Pheonicoterus تقسیم میشدند که درصد فراوانی آنها در شکل 5 و درصـد فراوانی نسبی پرندگان از نظر ارزش در شکل 6 نشان داده شده است.

شکل:5 درصد فراوانی پرندگان دریاچه ارومیه از نظر مهاجرت

شکل:6 درصد فراوانی نسبی پرندگان دریاچه ارومیه از نظر ارزش

در شرایط خشکی دریاچه تنوع گونههای مهاجر بسیار کاهش یافته است و تراکم گونههای بومی نیز کاهش یافته و غالبیـت پرندگان در سالهای خشک دریاچه در آن دیده نمیشوند و منطقه را ترک کردهاند.

-3-2-1 پرندگان آبزی جوجه آور شاخص دریاچه ارومیه

از بین پرندگان مهاجر جوجهآور دریاچه ارومیه 6 گونه شاخص میباشند که عبارتند از: