بخشی از مقاله
بررسی اکوسیستم دریاچه ارومیه
چکیده:
دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران قرار دارد و در میان دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجـان غربـی بخـش شـده اسـت. آب ایـن
دریاچه بسیار شور بوده و عمدتĤ از رودخانههاي زرینهرود، سیمینهرود، گدار، باراندوز، شهرچاي، نازلو و زولا تغذیه میشود. حوضـه
آبریز دریاچه ارومیه 50892 کیلومتر مربع است که پیرامون % 3 مساحت کل کشور ایـران را دربـر مـیگیـرد.دریاچـه ارومیـه پـس از
"بحرالمیت" در فلسطین اشغالی دومین دریاچه شور از نظر سختی آب در جهان محسوب میشود و بیستمین دریاچـه بـزرگ جهـان
است. دریاچه ارومیه داراي 102 جزیره است که همه آنها از سوي سازمان یونسکو به عنوان اندوخته طبیعـی جهـان بـه ثبـت رسـیده
است. شورى بیش از حد آب دریاچه ارومیه بر زندگی " آرتمیا " تنها موجود زنده محیط آبی این دریاچه نیز تاثیر گذاشـته بطوریکـه
این شرایط زیست این آبزى را مختل کرده و تعداد تخم آرتمیا را از 20 تا 30 عدد در هر لیتر آب دریاچه به یک تا سـه تخـم کـاهش دهد .جلبک در دریاچه ارومیه آغاز زنجیره غذایی است که مورد استفاده آرتمیا می باشد و این سخت پوست، خود غذاي پرندگان را تشکیل می دهد. با ایجاد هرگونه خلل در اکو سیستم و از بین رفتن آرتمیا، جلبک ها ازدیاد پیدا کـرده و تمـامی دریاچـه را فـرا مـی گیرند و عملا آن را به یک مرداب تبدیل می کنند. دیگر اینکه با از بین رفتن آرتمیا دیگر منبع غذایی بـراي پرنـدگان وجـود نخواهـد داشت.
دریاچه ارومیه یکی از دریاچه هاي نادر و غیر عادي در جهان است که آب آن فوق اشباع از نمـک بـوده و از نظـر انـدازه، عمـق،
ترکیبات شیمیایی آب آن، نوع رسوب، اکولوژي و گردش آب داراي اختصاصات ویژهاي است. درباره علل شوري آب دریاچه ارومیه، باید از وجود سنگ هاي گچی و نمکی نئوژن در حوضه آبریز آن نام برد. از جمله عوامل دیگر براي شـوري دریاچـه ارومیـه، عامـل تبخیر می باشد. طبق محاسبات انجام شده، میزان تبخیر سالانه از سطح دریاچه، حدود 1/2 متر می باشد. این مقدار با توجه بـه عمـق متوسط دریاچه که 6 متر می باشد، رقم بالایی است. بزرگراه شهید کلانتري روي دریاچه ارومیه به منظور سهولت ارتباط بین شهرهاي
ارومیه و تبریز احداث شده است افزایش سطح آب دریاچه در بخش جنوبی و زیر آب رفتن دشـت هـاي جنـوبی دریاچـه و کـاهش شوري آب در این قسمت و افزایش غلظت نمک در بخش شمالی از جمله مشکلات ایجاد شده توسط این پل می باشد.. عدم بررسی
و مطالعات لازم براي احداث جاده میان گذر، اثرات سوئی بر اکوسیستم دریاچه و ضرر و زیان هنگفت اقتصادي بر جاي نهاده اسـت.
در حال حاضر، غلظت نمک در دو نیمه دریاچه تغییر کرده است و عدم توازن آب ورودي و تبخیر در دو قسمت، نیمه شمالی دریاچه
را در معرض خشک شدن قرار داده است. بررسی تصاویر ماهواره اي نشان می دهد که احـداث جـاده مـذکور تغییراتـی در رونـد فرایند رسوبگذاري عادي ایجاد کرده است به طوري که گردش و پراکنش رسوبات پس از برخورد به بدنه هاي این جاده تغییـر کـرده است، به طوري که در آینده باید شاهد تغییراتی عمده از جمله تبدیل دریاچه به دو دریاچه کوچک شمالی و جنوبی بود
کلمات کلید : دریاچه ارومیه، شوري، آرتمیا، اکوسیستم.
١
مقدمه:
دریاچه ارومیه در شمال غربی ایـران قـرار دارد و در میـان دو اسـتان
آذربایجان شرقی و آذربایجـان غربـی بخـش شـده اسـت. دریاچـه ارومیـه
بزرگترین دریاچه درون سرزمینی ایران است. آب این دریاچه بـسیار شـور بـوده و عمـدتĤ از رودخانـههـاي زرینـهرود، سـیمینهرود، گـدار، بارانـدوز،
شهرچاي، نازلو و زولا تغذیه میشود. حوضه آبریز دریاچـه ارومیـه 50892
کیلومتر مربع است که پیرامون % 3 مساحت کل کشور ایران را دربر میگیرد.
میانگین طول آن بطـور تقریـب 140 کیلـومتر و پهنـاي ان بـین 16 الـی 63
کیلومتر متغیر است . وسعت دریاچه بر اسـاس عکـس هـاي ماهوارهـاي در سال 1990 معادل 5263 کیلومتر مربـع بـرآورد شـده اسـت ، امـا مـساحت
متوسط دریاچه را در حـدود 5500 کیلـومتر مربـع تخمـین زده انـد . عمـق متوسط این دریاچه 5/4 متر و حـداکثر عمـق 13 متـر در شـمال دریاچـه و
حجم تقریبی آن 31 میلیارد متر مکعب می باشد . دریاچه ارومیه بزرگترین آبگیر دائمی آسیاي غربی است تا کنون بیش از 186 گونه
از پرندگان آبزي و کرانهاي و دهها پرنده خشکیزي در استان آذربایجان غربی شناسایی شده اند.
تاریخچه دریاچه ارومیه:
دریاچه ارومیه پس از "بحرالمیت" در فلسطین اشغالی دومین دریاچه شور از نظر سختی آب در جهان محسوب میشـود و بیـستمین
دریاچه بزرگ جهان است. نام کهن این دریاچه چیچست بوده است. این واژه واژه ایست از اوسـتایی و پارسـی باسـتان و تلفـظ آن
چئِچست بوده است. دریاچه چیچست در اسطورههاي ایرانی نقشی بنیادین دارد. نام ارومیه نامیست که آشوریان به آن داده اند. اور در زبان آشوري به معناي شهر است( همان واژهاي که در نام اورشلیم (شهر آشتی) هم وجود دارد) و میه به معناي آب است( همریشه با مĤء عربی). پس اورمیه یا ارومیه بمعنی شهر آب است.در دوران پهلوي به مناسبت پادشاهی رضاشاه پهلوي، بـه ایـن دریاچـه نـام رضائیه داده شد
جزایر دریاچه ارومیه:
دریاچه ارومیه داراي 102 جزیره است که همه آنها از سوي سازمان یونسکو به عنوان اندوخته طبیعی جهان بـه ثبـت رسـیده اسـت.
جزیره اِشک زیستگاه پرندگان زیباي کوچگر از جمله مرغ آتش و تنجه و نیز گوزن زرد ایرانی است.
فهرست جزیرههاي دریاچه ارومیه:
نام 102 جزیره دریاچه ارومیه بدین شرح است :
آرزو، اشک، اسپیر، کبودان، شاهی (اسلامی)، اسپیرو، اسپیرك، آذین، مهر، مهران، مهرداد، برزو، برز، سیاوش، سیاهتپـه، تنجـه، تنجـک، بناشک، اشکسر، اشکو، چاكتپه، دي، ماغ، میدان، چشمهکنار، میانه، سامانی، آذر، سنگان، سنگو، تک، جوزار، جوین، جودره، سـپید،
بستور، زیرآبه، بهرام، گرز، اردشیر، ناهید، پنهان، شاهین، کنارك، زرتپه، خرسک، امید، گریوك، گرده، گیو، کَلسنگ، گلگون، آرام، پناه،
٢
کریوه، ناویان، زاغ، مشکین، سهران، پیشوا، کام، کامه، سروش، سرخ، شبدیز، ناخدا، کوچکتپه، توس، برزین، آرش،
آتش، سیاه سنگ، کرکس، شورتپه
ناوي، نهفت، شوشتپه، ایراننژاد، شمشیران، مهدیس، کاکایی بالا، کاکایی میانه، کاکایی پایین، تخت، تختان، مرکید، کاوه، مهوار، نادید،
کمان، زرکمان، زرکنک، نهان، برد، بردین، بردك، تیر، تشبال، سریجه، بن، کفچهنوك .جزیره کبودان یا قویون داغی بزرگترین جزیـره
دریاچه با 30/2 کیلومترمربع وسعت تنها جزیره اي است که در آن آب شیرین یافت میشود .
مشخصات حوزه آبریز دریاچه ارومیه :
وسعت حوزه : 51876 کیلومتر مربع
عمده ترین اجزاي تشکیل دهنده تپه ها 0/0 21
نواحی کوهستانی 0/0 38
فلاتها و تراسهاي فوقانی 0/0 11/2
منابع آب دریاچه ارومیه از 21 رودخانه دائمی و 7 رود خانه فصلی و 39 مسیل چشمه هاي داخل دریاچه ، بارشهاي مستقیم بـاران و برف تامین می شود.
رودخانه هاي مهم حوضه آبریز دریاچه عبارتند از:
سیمینهرود، زرینهرود، مهابادچاي، گدارچاي، باراندوزچاي، نازلوچاي، روضه چاي، زولاچاي، شهرچاي از استان آذربایجان غربـی
و آجی چاي، لیلان چاي، آذرشهرچاي، قلعه چاي، صوفی چاي، مردوق چاي از استان آذربایجان شرقی بعلاوه هفت رودخانه فـصلی
دیگر تشکیل می دهد. دریاچه ارومیه علیرغم اینکه چندین برابر از آب اقیانوس ها شورتر است، اثرات مطلوبی در اکوسیـستم منطقـه گذاشته است و جاذبه هاي بیشماري را ایجاد کرده است.
مشخصات عمومی دریاچه ارومیه :
این دریاچه در یک فرونشست کم ژرفاي وسیع با میانگین ژرفاي 6 متر قرار گرفته است. ولی ژرفترین نقطه آن با 13 متر عمـق در گوشه شمال باختري جاي دارد. سطح آن نسبت به سطح آب دریاهاي آزاد، 1300 متر بالاتر قرار دارد.
این دریاچه بزرگترین دریاچه داخلی ایران بوده و با مساحتی حدود 5822 کیلومتر مربع، بیستمین دریاچه جهان از لحاظ وسعت مـی باشد. طول دریاچه از 130 تا 146 کیلومتر متغیر بوده و عرض دریاچه در پهن ترین قسمت، 58 کیلومتر و در کم عرض ترین قسمت
آن در محلی بین کوه زنبیل و جزیره اسلامی واقع شده که 15 کیلومتر میباشد. از نظر طبقه بندي شیمیایی، آب دریاچه ارومیه تیپ
کلره داشته و باقیمانده خشک عناصر محلول در آب آن در دوران پرآبی در حدود 180 گرم در لیتر و در زمان کم آبی در حـدود 420
گرم در لیتر می باشد. به رغم شوري زیاد، جلبکهاي سبز مانند Dundella ، سختپوستان Artemia salina و باکتريها از موجودات زندة دریاچه هستند. این جانداران در دوام دریاچه نقش مؤثر دارند و از نابودي آن جلوگیري میکنند. شوري آب دریاچه
ازpp 150تاحداشباع متغیر است.
٣
موجودات زنده دریاچه:
آرتمیا
جلبک ماکروسکوپی بنام آنترومورفا.
جلبکهاي تک سلولی(فیتوپلانکتونها)
چند گونه باکتري دیگر
پالئوژئومورفولوژي و ژئومورفولوژي دریاچه ارومیه :
در مورد پیدایش این دریاچه نظرات مختلفی بیان شده است. اول اینکه این دریاچـه نـسبتا جـوان اسـت و بعـد از آخـرین فعالیـت
یخچالی و بر اثر فعالیت هاي تکتونیکی پدید آمده است.
برخی اعتقاد دارند که دریاچه ارومیه یک چین زمین شناسی است و طبقات رسوبی به سمت مرکز دریاچه امتداد دارنـد. نظریـه دیگـر
این است که این دریاچه در اثر حرکت گسل ارومیه به وجود آمده است.
بر اساس گزارش هاي موجود، دریاچه ارومیه بازمانده یک دریاچه قدیمی و بزرگ تر است که قدمتی در حدود 500 هزار سـال
دارد. از حدود 35 تا 40 هزار سال قبل یعنی پس از آخرین دوره یخچالی، دریاچه ارومیه به شکل کنونی درآمده که در ابتدا پایگاه آب هاي شیرین رودخانه اي بوده ولی از 8 تا 9 هزار سال پیش به یک دریاچه فوق اشباع از نمک تبدیل شده است نمونههاي گرفته شـده
از رسـوبات نـرم بـستر، نـشانگر ردیفـی از رسـوبات هولوسـن اسـت کـه قـسمتهـاي زیـرین آن بـازگوي محـیطهـاي دیرینـه Paleoenviroment از نوع کویري Playa و یا کفهگلی Mud flat است. بررسی دانههـاي گـرده موجـود در رسـوبات
دریاچه نشان میدهد که در طول عمر دریاچه، شرایط خشک اقلیمی نیز وجود داشته استبیشتر رسوبات دریاچه از نوع شیمیایی است.
وجود بعضی لایههاي نازك تخریبی (کوارتز، کلسیت، پلاژیوکلاز، کائولینیت) نشانگر تغییر موقتی آب و هوا و شوري دریاچـه اسـت.
از رسوبهاي شیمیایی دریاچه، آراگونیت بیشترین مقدار را دارد که به صورت تیغههاي نازك و منظم و یا نـامنظم اسـت. ژیـپس بـه صورت لایههاي مستقل و بلورهاي درشت در گل و لاي رشد کرده و تشکیل آن در زمانی بوده که سطح آب به حداقل رسیده است.
کلسیتهاي موجود همراه آب رودها به دریاچه رسیدهاند و تغییر مقدار آن نسبت به کوارتز، نمایـانگر تغییـرات آب و هـوایی اسـت.
گاهی در رسوبات دریاچهاي گل و لاي دولومیتی هم وجود دارد که ممکن است به شیوة جانشینی تشکیل شده باشند. نمک طعـام و فلدسپارهاي پتاسیمدار کانی فرعی هستند. اگرچه در رسوبات کف ائولیت دیده نشده، ولی در کرانه باختري دریاچه، ائولیـت در حـال تشکیل است. در این رسوبات، اثري از خاکسترهاي آتشفشانی دیده نشده است. در ضمن نمک مجزا هم دیده نشده که نشان میدهـد دریاچه هیچگاه به طور کامل خشک نشده است.
مطالعات اکتشافی انجام شده براي استحصال نمک از دریاچه ارومیه نشان داده است که مجموع تهنشست جامد دریاچه به بیش از 5
میلیارد تن میرسد. در این میان:
پتاسیم حدود 27 میلیون تن
سولفات پتاسیم حدود 60 میلیون تن
منیزیا 244 میلیون تن برومید حدود 28 تن
لیتیم حدود 250 تن برآورد شده است
٤
ویژگیهاي زیستی دریاچه ارومیه:
-1 در حوضــــه اکولــــوژیکی دریاچــــه ارومیــــه 546 گونــــه گیــــاهی بــــه ثبــــت رســــیده اســــت .
جوامع گیاهی اصلی عبارتند از
گیاهان شور پسند( ( Halophytic
گیاهان شن پسند( ( pseammaphytic
گیاهان خشکی زي( ( Xerophytic
گیاهان آب پسند ( ( Hydrophtic
-2 دریاچه ارومیه شامل انبوه فراوانی از جلبک هاي سبز – آبی می باشد . تولید بالاي این جلبکها اساس زنجیره غذایی را ایجـاد
مینماید
-3 در حوزه اکولوژیکی دریاچه ارومیه ،27 گونه پستاندار ، 212 گونه پرنده ، 41 گونه خزنده ، 7 گونه دوزیست و 26 گونـه مـاهی
وجود دارد
-4 دریاچه ارومیه زیستگاه زمستان گذرانی گروههاي بزرگی از مرغان آبزي بویژه اردکها و مرغان دراز پا و فلامینگو می باشد .
-5 دو نوع از پستانداران در معرض نابودي به جزایر پارك ملی دریاچه ارومیه معرفی و در آنجا جمعیت آنها افزایش یافـت . ایـن دو نوع پستاندار گوزن زرد ایرانی Dama mesopotamica و قوچ و میش ارمنـی Ovis orientalis gimelini مـی
باشد
-6 مهمترین بی مهره آبزي دریاچه ارومیه Artemia urmiana می باشد که یک گونه میگوي بومی آب شـور اسـت . ایـن جانور از رده سخت پوستان بوده و تامین کننده غذاي بسیاري از گونه هاي مهم پرندگان ( فلامینگو ) می باشد .
آرتمیا به معنی گوشواره آبیی باشد. آرتمیا ارومیانا یکی از هفت گونه شناخته شده آرتمیاي دو جنسی در جهان است. ارزش غـذایی آن در حد مطلوب است و داراي بیش از 52 درصد پروتئین و 4 درصد چربی است و میزان اسید هاي آمینه و اسیدهاي چـرب آن در حدي است که نیازهاي آبزیان آب هاي شیرین را به طور کامل برآورده می سازد در سال هاي اخیر به دلیل خشکسالی هاي پی در پی و بهره برداري از سدها، باعث شده که عمق دریاچه 2 متر کاهش یابد.. بالا رفتن غلظت نمـک در آب باعـث از بـین رفـتن آب بـدن
آرتمیا شد و خطر انقراض این جاندار را در پی خواهد داشت.
-7 آب دریاچه ارومیه با pH از 7/2 تا 7/6 از نوع کلریدسدیم، منیزیم و سولفات سدیم و در حا لت زیرقلیایی اسـت. تغییـر
شوري آب، رابطه عکس با ژرفاي دریاچه دارد و با افزایش ژرفا، شوري کمتر میشود. سطح آب در فصول مختلـف تـا یـک متـر در نوسان است و به همین دلیل در مواقع پر آبی بخشهایی از ساحل آن به زیر آب میرود. اسیدیته یا قلیائیت آب دریاچه((PH درفصل
بهار به دلیل پایین بودن دما و بارش باران هاي اسیدي درمحدوده 6/8 ودر فصل تابستان 7/8 میباشد .هدایت الکتریکـی آب بـسته بـه
وضعیت حجم آب دریاچه از 200000تا 600000 میکروموس برسانتیمتر مربع متغیر بوده است.
