بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
نویسنده : آن لمبتون
نظریه دولت در ایران
اسلاید 2 :
مقدمه
از نظر اسلام هدف انسان عبادت خدا است و عبادت کامل به وجود جماعت سازمان یافته ای از معتقدان نیاز دارد. وجود چنین جماعتی به حکومت نیاز دارد و نخستین هدف حکومت فراهم آوردن امکانات عبادت است.
به عقیده فون گرون بام حقوق عمومی اسلام با تعریف دولت آغاز نمی شود بلکه مبداء حرکت آن تعریف امامت ( رهبری جامعه ) است. به نظر وی مفهوم دولت در نظریه سیاسی اسلام از آغاز تا ابن خلدون مفهومی بیگانه است.
وی هدف اخلاقی دولت را در امر به معرف و نهی از منکر و قبول محض شریعت می داند و سه وظیفه برای دولت تعریف می کند ، حمایت از امت اسلامی در برابر دار الکفر ، حمایت از امت اسلامی در برابر انشقاق و الحاد ، تحمیل قید زندگی منطبق با موازین شرعیت
اسلاید 3 :
قدرت در اسلام
متفکران اسلامی دوران اولیه و قرون وسطی به مسئله قدرت اعتنایی نمی کنند. اگر چه درجات مختلفی از قدرت شناخته شده بود اما در هر مورد قدرت تفویض می شد. از نظر اسلام کاملترین و بی نقص ترین قدرتها قدرت خداوند است . سپس قدرت رسول او که ناشی از قدرت نخستین است. سوم قدرت امامان و خلفاءاست که از قدرت دوم ناشی می شود. چهارم قدرت حکام ، قاضیان و دیگر مقامات است که از قدرت سوم ناشی می شود.
به نظر ابن خلدون در شرع امور پادشاهی و عهده داری آن بذاته منع نشده است تنها مفاسد ناشی از سلطنت چون قهر و ستمگری و کامرانی در لذات و شهوات است که مورد نکوهش قرار گرفته اند. داوود و سلیمان نبی با وجود سلطنت بیمانندشان از پیامبران خدا و در نزد او گرامی بوده اند . در واقع تعیین امام و اطاعت از او بر همه خلق واجب است.
اسلاید 4 :
استنباط اصلی اسلام از دولت
استنباط اصلی اسلام از دولت متوجه یک حکومت دینی است.حکومتی که در آن سلطه خدا حاکم است و به بیان دیگر حکومتی است که در آن قدرت در دست مذهبیان است و مذهب بر دولت غلبه دارد.
شرایط به وجود آمده پس از جنگهای اولیه اسلام با کفار موجب دور گشتن از نظریه اصلی در ارتباط با دولت شد ، از آن گذشته تحکیم فتوحات اسلامی دولت را وادار کرد از حوزههای وسیعتری از آنچه که در آغاز دیده بود آگاهی یابد و دولت اسلامی را با امپراطوریهای بیزانس و ایران که نظام اداری بسیار تکامل یافته داشتند، در ارتباط قرار داد.
اسلاید 5 :
انحراف از مفهوم اسلامی دولت
در دوران خلفای اموی انحراف آشکاری از نظریه اکید اسلام از دولت صورت گرفت ، خلفای اموی روشهای اداری و حکومتی یونانیان و ایرانیان را پذیرفتند و فنون و آداب مملکتداری ساسانیان را رواج دادند و مفهوم خلافت به سلطنت تبدیل گردید.
خلافت عباسیان گرچه کوششی ظاهری در جهت تجدید حکومت دینی بود، اما این حکومت با حکومت صدر اسلام تفاوت زیادی داشت. برای مسلمانان دوران خلفای راشدین جنبه آرمانی داشت و از نظر آنها هرگونه انحرافی از آن مذموم بود.
با گذشت زمان بناچار نظریه فقیهان به گونه ای فزاینده از عمل دور گشت ، حاصل چنین تحولی این شد که ایمان گرایان سخت گیر و ناتوان در سازش با دولتی که از آرمان گسسته بود ، خود را از شرکت در امور دولت کنار کشیدند.
اسلاید 6 :
انحراف از مفهوم اسلامی دولت
از طرفی نظریه دیگری در میان فقیهان پدیدار گشت که حتی اطاعت از حکومتی را که بر پایه زور ایجاد شده باشد ، به منظور دوری جستن از اغتشاش و هرج و مرج واجب می شمرد. از این طریق تمایل به خاموشی گزینی سیاسی که در اصل مبتنی بر موازین اخلاقی بود، دوباره به سبب مصلحت گرایی عملی تقویت گشت.
منشاء این نظریه را باید در تاثیر سنتهای حکومت سلاطنتی ایران قدیم دانست که برای پادشاهان حق الهی قائل بود و میان حاکمان و حکومت شوندگان فاصله ای همیشگی تعیین کرده بود.
از طرفی دیگر خلفای اموی و عباسی در سازمان دربار خود از ایرانیان متاثر بودند.
اسلاید 7 :
حکومت سلطانی
بایندر معتقد است که غزالی در حالی که در مورد ضرورت امام اصرار می ورزد اما تصدیق می کند که در روزگار وی تنها روش تعیین خلیفه آن است که به وسیله صاحب واقعی قدرت معرفی شود.
روند زیر بنایی این کار یک روند شرعی است ولی قدرت سازنده آن سلطان است. در نتیجه غزالی نوعی مصالحه را می پذیرد که در آن اعتبار حکومت سلطان تنها با ادای سوگند بیعت با خلیفه استقرار می یابد و تعیین خلیفه به وسیله سلطان. سلطان با به کار بردن اقتدار زیر بنایی خود در واقع اقتدار نهادی خلافت را به رسمیت می شناسد.
هرچند این همکاری میان سلطان و خلیفه وجود داشت ولی غزالی به طور ضمنی این واقعیت را به رسمیت می شناخت که حکومت واقعی اسلام در دست سلطان قرار دارد.
اسلاید 8 :
سلجوقیان و مذهب
سر هامیلتون گیب اشاره می کند در دوره سلجوقیان پیوند بزرگی میان نهاد حکومت و نهاد مذهب وجود داشت. بطوریکه سلطنت و مذهب راستین از یکدیگر جدایی ناپذیرند. خواجه نظام الملک بر پادشاه واجب می داند که در کار دین پژوهش کند و فرایض سنت و فرمانهای خدای تعالی را به جای آورد و به کار ببندد و علمای دین را احترام کند و کفاف و روزی ایشان را از بیت المال تامین کند و زاهدان و پرهیزکاران را گرامی بدارد او همچنین واجب می داند که پادشاه در هفته یک یا دو بار علمای دین را پیش خود راه دهد و امرهای حق تعالی و تفسیر قرآن و اخبار رسول خدا را از ایشان بشنود.
وی معتقد است که نیکوترین چیزی که پادشاه را باید دین درست است زیرا که پادشاهی و دین همچو دو برادرند.
اسلاید 9 :
نظریه شیعی درباره نهاد حکومت
نظریه شیعی در ارتباط با حکومت به هیچ وجه بیش از نظریه سنی به قدرت نمی پردازد. نظریه شیعی با طرد سابقه تاریخی ، درباره عنصر مذهبی غلو کرد ، فلسفه نور را گرفت و آن را مناسب خود ساخت.
شیعیان به استثنای زیدیه بر این باورند که از هنگام خلقت آدم به بعد نوری الهی در هر نسلی در جوهر یکی از منتخبان حلول می کند و این نور در وجود علی و امامان پس از او موجود است. به اتکا این نور الهی تنها امام است که دانش غیبی دارد و از گناه مصون است. تصمیمهای او قطی و نهایی است.
زیدیه این عقیده را ندارد بلکه آنها اعتقاد دارند امام علی به خاطر خویشاوندی با حضرت رسول اکرم مستحق امامت نبوده بلکه تنها به خاطر تقدس و صفات عالیه روحانی این مزیت را داشته است و آنها وظیفه پاسداری از دین و امت اسلامی را برعهده داشتند.
اسلاید 10 :
ویژگی های شاه از دید امام فخر رازی
شاه باید حلیم باشد در غیر این صورت بیشتر خلق دشمن او می شوند.
شاه باید کریم باشد به طوریکه دنیا در نظر او بی ارزش باشد.
اندیشه شاه باید بر قول و فعل او غالب باشد. افعال پادشاه باید منطبق با عقل صحیح باشد.
پادشاه باید در عفو کردن درنگ نکند و در عقوبت کردن تامل کند.
پادشاه باید نسبت به رعیت مهربان و دلسوز باشد.
پادشاه باید با عالمان همنشینی کند . کار شاه ، سیاست کردن ظاهر است و کار عالم ، سیاست کردن باطن است و قوام عالم متکی به وجود هر دوی آنهاست.
پادشاه نه آنقدر باید مهیب باشد که از ترس با وی سخن نگویند و نه آنقدر حلیم که هرکس هرچه خواست با وی گوید.
اسلاید 11 :
خواجه نصیرالدین طوسی
خواجه نصیر سه چیز را برای حفظ مساوات و عدالت میان اعضاء امت مهم می دانست : ناموسی الهی که می بایست بزرگترین داور باشد و همگان از آن اطاعت کنند، داور دوم یا حاکم که می بایست خود را با داور نخست تطبیق دهد و سوم نظامی پولی که از داور دوم تبعیت می کند.
از نظر خواجه برای تنظیم امور به شخصی احتیاج است که با تایید الهی از دیگران ممتاز باشد تا تکمیل ایشان برای او میسر شود. قدما چنین شخصی را ملک علی الاطلاق گفته اند و احکام او را صناعت ملک و نو آوران او را امام و فعل او را امامت. خواجه نصیر ادامه می دهدافلاطون چنین شخصی را مدبر عالم می خواند و ارسطو انسان مدنی یعنی انسانی که قوام تمدن به وجود او و امثال او صورت می گیرد.
اسلاید 12 :
خواجه نصیرالدین طوسی
از نظر خواجه نصیرالدین مذهب و حکومت مکمل یکدیگرند. هیچ یک نمی تواند بدون دیگری به کمال دست یابد یا به حیات ادامه دهد.
دولت آرمانی اویک دولت تئو کراتیک نبود ، در واقع مذهب و دولت الزاما یکی نبود. اما به هر حال از آنجا که پایه استدلال او مبتنی بر وجود یک حکمران عالی است که توسط خدا تعیین می شود و مستقیما در برابر او مسئول است، در جریان فرا کلاسیک اسلامی باقی ماند.
تحولات مختلفی که در ارتباط با نهاد حکومت انجام شده نشان دهنده فاصله گرفتن نهاد حکومت از مفاهیم آرمانی اولیه خود است در نتیجه هنگامی که دستگاه خلافت توسط مغول متلاشی شد یک سازگاری ریشه ای در نظریه حکومت لازم نبود ، زیرا امامت تاریخی واقعا پیش از این واقعه نادیده پنداشته شده بود. موقعیت حاکم دنیوی در عملا اندکی تغییر یافت زیرا خلافت مدتی پیش از آن به عنوان یک نهاد موثر سیاسی باز ایستاده بود.
اسلاید 13 :
تحول نهاد حکومت دردوره ایخانان
گرایش به ترک مفهوم دولت مذهبی (تئوکراتیک) پیش از تهاجم مغول آغاز گردیده بود.
در دوران ایخانان ، پیش از گرویدن آنان به مذهب اسلام ، امور دنیوی و مذهبی از یکدیگر جدا شده بودند. طبقات مذهبی چون قاضیان و علما به فرمان چنگیز خان از امتیازات خاصی برحوردار بودند و از پرداخت مالیات نیز معاف بودند .
اما بعد از گرویدن ایخانان مغول به اسلام کوششی در جهت ادغام مجدد نهاد مذهبی در سازمان اداری دولت صورت گرفت و این تحولی بود که در اواخر دوره تیموریان با ایجاد شغل صدر نهاد مذهبی کاملادر سازمان اداری دولت ادغام گردید. صدر ناظر بر همه مشاغل مذهبی و عضو دولت مرکزی تیموری به شمار می رفت.
اسلاید 14 :
تحول نهاد حکومت در دوره صفویه
شاه اسماعیل بنیانگذار دولت صفوی که در 907 هجری مذهب شیعه جعفری را مذهب دولتی اعلام کرد. نخستین دوره سلطنت صفوی با تجدید نفوذ فکرحکومت مذهبی همراه بود، مذهب و دولت بار دیگر وحدت یافتند. نهاد مذهبی از همان آغاز تابع نهادسیاسی بود. این نظریه که حکمران دنیوی سایه خدا در زمین است همچنان موضوع مرکزی باقی ماند.
اما انتخاب دلبخواه حکمران دنیوی به مدد نظریه دیگری محدود گشت که پیرو آن حکمران صفوی به واسطه آن که مستقیما از تبار امام موسی کاظم (ع) است ، به عنوان نماینده رسول اکرم و امام غایب قدرت را در اختیار دارد. بدین گونه کوشش شد مسئله جانشینی در تاج و تخت برای خانواده صفوی تضمین گردد.
صفویان این فرض قدیم را که ثبات دولت ، وابستگی عمیق با مذهب راستین دارد، پذیرفتند و آن را با منش آشتی ناپذیری که در برابر انحراف از دیانت صحیح در پیش گرفته بودند همراه ساختند.
اسلاید 15 :
خصایص پادشاه در نگاه علمای (مظفرالحسینی) عصر صفوی
رسیدگی سریع به خواسته های مردم
احسان و نیکوکاری با خلق خدا
اجتناب از بدی کردن در حق نیکان یعنی حکمران مردمان را متناسب با اعمالشان تلافی کند.
پادشاه نه خودش در حق مردم ظلم کند ونه بگذارد دیگران در حق مردم ظلم کنند.
باید کلام و فرمان پادشاه نافذ باشد.
باید از احوال دین و دولت و از احوال ملک و ملت کاملا آگاه باشد.
پادشاه باید حلم و وقار داشته باشد.
پادشاه باید همواره عفو داشته باشد.
پادشاه باید همواره با مشاوران کارکشته مشورت نماید.
پادشاه باید با انسانهای نیک مصاحبت کرده و از انسانهای شرور دوری کند.
اسلاید 16 :
اندیشه سیاسی غالب صفویان
از آنجاییکه صفویان خود را نماینده امام غایب می دانند گرایش به نظام مطلق آیین را که ذاتی نظریه سلطان سایه خدا است ، را تقویت نمود. به همان صورتی که نظریه خلافت متمایل شد که به سلطنت تبدیل گردد ، به همان گونه نیز گرایشی پدید آمد که صفات امامان به جانشینان او در زمین منتقل شود. اگر حکمران صفوی شخصا فرد کاملی به شمار نمی رفت ولی حداقل به عنوان جانشین امام از دیگران راحت تر به کسب حقیقت محض نایل می شد.
مینورسکی در کتاب سازمان اداری حکومت صفوی می نویسد کافی نیست که حکومت صفویه را سلطنتی روحانی بدانیم زیرا شاه اسماعیل صفوی و پدران وی پشتاپشت خود را تجلی گاه و مظهر زنده خداوند می دانستند در حالی که جامعه نخستین مسلمان در مدینه و حکومت روحانی آن حضرت محمد(ص) رسولی بود پیام گزار خداوند.
اسلاید 17 :
اندیشه سیاسی غالب صفویان
در اینجا اما هیچ فراگردی برای موجه کردن قدرت حکمران دنیوی تدبیر نشده است. به واقع هیچ متفکر شیعی کاری را که ماوردی و غزالی برای اهل سنت کردند، برای شیعه نکرد. در حالی که نظریه سنی می پذیرفت که پادشاهان برای حیثیت و تداوم حکومت اسلام و خود اسلام ضروری اند.
در حالی که پرهیزگاران شیعی در جستجوی کسی بودند که سلطنت آسمان را بر روی زمین مستقر سازد و به همه شرارتها در این جهان پایان بخشد ، شیعیان در انتظار مهدی موعود(عج) حتی از مشارکت فعال در امور دولت پا پس می کشیدند.
حکومت صفویان مبتنی برتصور و مفهومی بود که نمی توانست هیچ گونه استقلال نهاد مذهبی را تحمل کند و در نتیجه نظارت آنان گسترده تر از نظارت حاکمان پیشین سنی بر نهاد مذهبی بود
صفویان نظارت بر نهاد مذهبی را از طریق مقام صدر اعمال می کردند. و همین شغل صدر از اهمیت قاضیان می کاست.
اسلاید 18 :
تحول نهاد دولت در دوره افشاریه، زندیه و قاجاریه
افشاریه و زندیه و در عاقبت قاجاریه این نظریه را که سلطان سایه خداست برگرفتند. کوشش بیهوده نادرشاه در متحد ساختن سنیان و شیعیان در آیین جدیدی، بازگشت به شیعه گرایی را در دوره کریمخان زند به دنبال داشت. در فرمانهای ی که به نام کریمخان صادر می شد چنین فرض شده است که او مستقیما از سوی خدا منصوب شده است و تمامی قدرت از سوی او به زیر دستانش منتقل می شود.
از طرفی این فرض دیگر مطرح نبود که سلطان به نام امام غایب قدرت را در اختیار دارد. سلطان رئیس دولت بود که از جانب خدا تعیین شده بود و چون سلاطین پیشین ، دولت در وجود او تجسم می یافت ، اما او دیگر نماینده امام غایب نبود تا مجتهدان در زیر پوشش او قرار گیرند. از این رو نقشهای نهاد مذهبی و نهاد سیاسی به گونه ای آشکار از هم متمایز شدند.
اسلاید 19 :
تحول نهاد دولت در دوره افشاریه، زندیه و قاجاریه
این تحول ، افزایش احترام نمایندگان نهاد مذهبی را در بیرون و نزد مردم به همراه داشت.
در دوره قاجاریه برای هر شهر یک شیخ الاسلام در نظر گرفته می شد که وابستگی مالی به سلطان داشت و سلاطین قاجار سعی میکردند از طریق آنها بر نهاد مذهبی نظارت کنند اما شیخ الاسلام بسان مقام صدر فقط یک منصوب ساده حکومت نبود ، هرچند شیخ الاسلام را سطان تعیین می کرد اما تقریبا میل و آرزوی اهالی شهر مورد نظر نیز در نظر گرفته می شد. و شیخ الاسلام هیچگاه مراودات خود را با سلطان بروز نمی داد چراکه اعتماد مردم به خود را از دست می داد.
با از بین رفتن مقام صدر قدرت مجتهدان افزایش یافت. در واقع مجتهدان شغلی نمیگیرند ، کار قبول نمی کنند، وظایف خاصی ندارند اما به سبب دانش والا ، دینداری و فضیلتشان با رای خاموش و متفق مردم دعوت می شوند که راهنمای آنان در مذهب باشند و حامی آنان در برابر حکمرانان
اسلاید 20 :
تحول نهاد دولت در دوره افشاریه، زندیه و قاجاریه
یکی از عوامل مهم که در استقلال فزاینده نهاد مذهبی در قرن نوزدهم میلادی سهم داشت این واقعیت بود که مراکز شیعی در نجف و کربلا خارج از امپراطوری ایران قرار داشتند و قابل توجه اینکهدر نیمه دوم قرن نوزدهم بخشهایی از طبقات مذهبی نقش موثری در جنبش مشروطیت داشتند این جنبش به فرمان 5 اوت 1906 میلادیمنجر شد و یک مجلس شورای ملی به وجود آورد.
واقعه ای که نشانگر دوره جدیدی در نظریه حکومت در ایران است. در مفهوم جدید که بالاخره در متمم قانون اساسی مورخ 7 اکتبر 1907 میلادی اعلام شد رهبری امام غایب و اقتدار سلطان به رسمیت شناخته شدند.
