بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
بسم الله الرحمن الرحیم
جلسه دوم درس بلاغت1 (معانی)
فصاحت کلام و متکلم
اسلاید 2 :
تعریف فصاحت کلام
فصاحت کلام عبارت است از سلامت کلام بعد از فصاحت الفاظ آن از چیزی که مانع فهم معنای آن میشود. پس فصاحت کلیه ی کلمات از شروط فصاحت کلام است.
فصاحت کلام زمانی محقق می شود که از شش عیب زیر بدور باشد:
1- تنافر الکلمات مجتمعة
2- ضعف التالیف
3- التعقید اللفظی
4- التعقید المعنوی
5- کثرة التکرار
6- تتابع الأضافات
در ادامه توضیح هرکدام از مورد فوق در ادامه خواهد آمد.
اسلاید 3 :
1- تنافر الکلمات مجتمعة
تنافر کلمات مجتمعة به این معناست که شنیدن و یا تلفظ مجموع کلمات تشکیل دهنده ی کلام بر شنونده و گوینده سنگین باشد.
نکته: در تنافر کلمات مجتمعه ممکن است تک تک کلمات فصیح باشند اما در کنارهم قرار گرفتن آنها تنافر را به وجود بیاورد.
تنافر مجموع کلمات بر دو نوع است:
أ- شدید الثقل به معنای شدیدا سنگین مثل بیت زیر:
وَ قبرُ حربٍ بمکان قفرٍ و لیس قربَ قبري حربٍ قبرُ
در زبان فارسی عبارتی مانند: زبز دزدی بزی دزیده باشند.
ب- خفیف الثقل به معنای سنگینی کمتر، مثل بیت زیر:
کریم متی أمدحه أمدحه و الوری معی و اذا ما لُمتُه لُمتُه وحدی
دردو مثال با اینکه هر کلمه ای بتنهایی فصیح است اما قرار گرفتن آنها به خاطر نزدیک بودن مخرج حروف سبب تنافر شده است در اولین مثال کلمات بیشتری شبیه هم هستند به همین دلیل تلفظش سخت تر است.
اسلاید 4 :
2- ضعف التألیف
ضعف تالیف به عدم رعایت قواعد نحوی در کلام گفته می شود به عنوان مثال براساس قواعد نحوی زمانیکه دو ضمیر به هم متصل میشوند آن ضمیری مقدم میگردد که اعرف (معرفه تر) است و ضمایر متکلم اعرف ضمایرهستند بعد از آنها ضمایر مخاطب و سپس ضمایر غایب در درجات بعدی قرارمیگیرند پس در بیت زیر ضعف تالیف وجود دارد چراکه ضمیر (ک) که معرفه تر از ضمیر (ها) است باید بر (ها) مقدم میشد.
خَلَت البلاد من الغزالة لیلها فأَعاضَهَاکَ الله کی لا تحزنا
مثال دیگر: با توجه به قواعد نحو مرجع ضمیر باید لفظا یا رتبةً و یا هم لفظا و هم رتبة بر ضمیر مقدم باشد اما در بیت زیرمرجع ضمیر هم لفظا و هم رتبةً موخر است پس ضعف تالیف وجود دارد.
ولو أَنَّ مجدا أخلد الدهرَ واحدا من الناس أبقی مجده الدهر مطعماً
نکته: منظور از رتبة ترتیب کلمات در جمله است مثلا اصل این است که در جمله فعلیه (فعل+ فاعل یا نائب فاعل + مفعول به) پس رتبه فاعل همواره بر مفعول مقدم است و یا در جملات اسمیه (مبتدا + خبر) رتبه مبتدا بر خبر مقدم است.
اسلاید 5 :
3- تعقید لفظی
تعقید (پیچیدگی) لفظی به این معناست که معنای کلام به دلیل عدم ترتیب منظم الفاظ واضح نباشد و و الفاظ بر اساس معانی چیده نشوند که نتیجه آن ابهام در معناست علت این ابهام تقدیم و تاخیریا ایجاد فاصله بین دوکلمه وابسته به هم به واسطه ی یک کلمه دیگراست
به عنوان مثال در بیت:
جفخت وهُم لا یجفخونَ بِها بِهِم شِیَمٌ علی الحسبِ الأَغرِّ دلائل
در اصل این بیت باید بدین صورت می بود:
جفخت بِهم شِیَمٌ علی الحسبِ الأَغرِّ دلائل وهُم لا یجفخونَ بِها
عدم ترتیب الفاظ در بیت سبب عدم فهم دقیق معنا می شود.
اسلاید 6 :
4- تعقید معنوی
تعقید معنوی به این معناست که بخاطر خللی که در انتقال ذهن از معنای اصلی به معنای مورد نظر گوینده به وجود آمده است، معنای ترکیب پنهان باشد.
مثال: سأطلب بعد الدار عنکم لتقربوا و تسکب عینای الدموع لتجمدا
ترجمه: بخاطر نزدیک شدن به شما از خانه و کاشانه دوری میکنم و چشمانم اشک می ریزند تا (به شما برسم و از شادمانی) اشکهایم خشک شوند.
در زبان عربی «جمود العین» به معنای خشک شدن اشکهای چشم بخاطر گریه زیاد تا حدی که اشک در چشم باقی نماند، می باشد. اما در بیت فوق شاعر از این معنی عدول کرده و جمود العین را به معنای تمام شدن گریه و شادمانی پس از وصال دوستان به کار برده است و به همین دلیل سبب تعقید معنوی شعر شده است.
در عرف ما ایرانیها برای کسی که بابت چیزی بسیار غمگین است و به شدت گریه کرده است عبارت « چشمهاش خشک شده است» به کار برده می شود که به معنای شدت غم و گریه و دوام غم است حال اگر برای چیزی غیر از این به کار برده شود تعقید معنایی پیش می آید.
در کتاب نمونه هایی از استعمال صحیح این کنایه ذکر شده است.
اسلاید 7 :
5- کثرة التکرار
کثرت تکرار به معنای تکرارچندین مرتبه ی یک لفظ، خواه اسم یا فعل یا حرف و یا اسم ظاهر یا ضمیر است.
مثال در بیت زیر که سه مرتبه کلمه «نصر» تکرار شده است:
إِنی و أسطار سطرن سطرا لقائلٌ یا نصر نصر نصرا
و یا بیت زیر که فعلها همگی به صورت امر آمده اند.
أَقِل أَنِل أقطع علَّ سلَّ أَعد زِد هَشَّ بشَّ تفضَّل أَدن سُرَّ صِلِ
اسلاید 8 :
6- تتابع الإضافات
تتابع اضافات به معنای پشت سرهم آمدن چندین اسم به صورت مضاف و مضاف الیه است.
مثال:
جماعة جرعا حومة جندل إسجعی فأنت بمرأی مِن سعاد و مسمع
در بیت فوق جماعة به جرعا، جرعا به حومة و حومة به جندل اضافه شده است.
اسلاید 9 :
فصاحت متکلم
فصاحت متکلم به توانایی گفته می شود که به وسیله آن متکلم می تواند منظور خود را با کلامی فصیح به مخاطب انتقال دهد.
به کسی که چنین قدرتی داشته باشد فصیح گفته می شود.
اسلاید 10 :
البلاغة
بلاغت از نظر لغوی: در لغت به معنای رسیدن و پایان است مثلا (بلغ فلان مراده) یعنی (فلانی به مرادش رسید) و یا (بلغ الرکبُ المدینة) یعنی (کاروان به شهر رسید)
بلاغت وصفی برای کلام و متکلم است برخلاف فصاحت که توصیفی برای کلمه نیز بود بلاغت برای کلمه توصیف نمی باشد یعنی نمیتوان گفت کلمه بلیغ.
بلاغت در کلام: بلاغت در کلام عبارت است از مطابقت کلام با مقتضای حال مخاطب به همراه فصاحت الفاظ و عبارات.
حال الخطاب: حال الخطاب که نام دیگرش «مقام» است آن امری ست که متکلم را وادار میکند که کلامش را به صورت خاصی ادا نماید.
المقتضی: نام دیگر مقتضی «الاعتبار المناسب» است و عبارت است از صورت مخصوصی که عبارت بر اساس آن می آید.
اسلاید 11 :
مثال برای حال و مقتضی
مثلا مدح حالی ست که مقتضای آن اطناب است و هوشیاری مخاطب حالی است که مقتضای آن ایجاز است. یعنی وقتی کسی را مدح میکنیم باید از عبارات و جملات بیشتری (اطناب) استفاده کنیم و وقتی در مورد چیزی صحبت می کنیم که مخاطب نسبت به آن آگاهی وهوشیاری (ذکاء) دارد جملات را کوتاه و خلاصه (ایجاز) می آوریم.
پس مدح و ذکاء حال الخطاب هستند و اطناب و ایجاز مقتضی به شمار می روند و بیان کلام یه صورت اطناب برای مدح و به صورت ایجاز برای هوشیار مطابقت مقتضای حال نامیده می شود.
اگر مخاطب کلام را مطابق با حال الخطاب بیاورد یعنی برای مدح عبارت را با اطناب و برای هوشیاری کلام را با ایجاز بیاورد مطابقت مقتضای حال مخاطب را رعایت کرده و بلیغ محسوب می شود.
بلاغت فقط در ایجاد معانی درست و یا انتخاب الفاظ واضح نیست بلکه علاوه بر این دو مورد، ایجاد اسلوبها و روشهای مناسب برای ارتباط میان معانی و الفاظ است.
اسلاید 12 :
بلاغت متکلم
بلاغت متکلم: عبارت است از ملکه و توانایی ای که صاحب آن توسط این توانایی قادر به ایجاد کلام بلیغ مطابق با مقتضای حال مخاطب و فصاحت آن در هر معنایی که مورد منظور است، باشد.
اگر مخاطب کلام را مطابق با حال الخطاب بیاورد مطابقت مقتضای حال مخاطب را رعایت کرده وعلاوه برآن کلمات وعبارات نیز فصیح باشد، بلیغ محسوب می شود.
