بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
بسم الله الرحمن الرحیم
اسلاید 2 :
من ستایشگر آن استادی هستم که به من شیوه اندیشیدن را آموخت نه اندیشه ها را.
اسلاید 3 :
جغرافیای انسانی-اجتماعی و سیاسی
تقریبا در هر بررسی اجتماعی و سیاسی ای، دست کم با چهار عامل اساسی سرکار داریم:
عامل جغرافیا: سرزمین یا قلمرو (territory)
عامل انسانی- اجتماعی: جمعیت(population)
عامل سیاسی:
حاکمیت(Sovereignty) یا استقلال
حکومت(government))(سازمان سیاسی اجرای حاکمیت)
علم جغرافیا: علمی است که به مطالعه علمی روابط انسان با محیط زیست میپردازد. این محیط زیست خود میتواند به دو دسته عمده تقسیم بشود:
محیط زیست طبیعی(محیطهای سه گانه خاک، آب و فضا )
محیط زیست انسانی- اجتماعی
اسلاید 4 :
علم جغرافیا:
سابقه جغرافیا به عنوان یک دانش بشری به پیدایش تاریخ نوشته شده توسط تمدن بشری باز میگردد. هر چند در این خصوص نوشته های دال بر وجود دانش بشری درباره جغرافیا وجود ندارد، اما بشر همواره ناگزیر از شناخت دقیق محیط اطراف خود بوده است برای ادامه زندگی و بقاء. نتیجتا جغرافیا همانند تاریخ، ریاضیات، فلسفه و طب از علوم پایه و سرنوشت ساز به شمار میرود.
اسلاید 5 :
علم جغرافیای سیاسی:
اول. جغرافیای سیاسی به عنوان یک علم وسیع تر از چارچوب رشته دانشگاهی(چارچوب مدرن):
(1) ارسطو در 2300 سال پیش در یونان باستان، دولت را با در نظر گرفتن برخی فاکتورها و مولفه های جبر/اجبار محیطی مورد مطالعه قرار داد. عوامل و فاکتورهایی مانند: مرزها، شهرکانونی(به تعبیر امروزی همان پایتخت)، تناسب میان جمعیت و مکان(به هم خوردن تناسب میان این دو عامل، در هر شرایطی عاملی منفی در تامین امنیت به شمار میرود.)
(2) استرابو، جغرافیدان یونانی- رومی نیز روشن کرد که: چگونه امپراتوری روم قادر به غلبه بر مشکلات ناشی از وسعت زیاد خاک و قلمروی خود بوده است.(اصولا یکی از مشکلات بزرگ پیش روی استقرار و استمرار حاکمیت امپراتوریهای بزرگ و وسیع مانند ایران، عثمانی، اتریش- مجارستان و . غلبه بر مشکلات مزبور در راه تامین امنیت، سازوکار خراج گیری و . بوده است).
اسلاید 6 :
جغرافیای سیاسی به عنوان یک رشته یا دیسیپلین دانشگاهی:
دوم. جغرافیای سیاسی به عنوان یک رشته دانشگاهی:
جغرافیای سیاسی دست کم سه دوره یا مقطع را پشت سر گذاشته است:
دوره تفوق یا دوره پیشرفت(از اواخر قرن 19 تا پایان جنگ دوم جهانی): سراسر قرن نوزدهم و بخش قابل توجهی از دهه های نخست قرن بیستم را باید عصر ناسیونالیسم(تاکید بر ملی گرایی و تمایزگرایی مرزی و سرزمینی) دانست که در ذیل آن مباحث مرتبط دیگری مانند سرزمین، حکومت و حاکمیت(استقلال) مطرح شده اند.اساسا بر اساس تحلیلهای تاریخی- سیاسی در سطح بین الملل، اصولا ریشه دو جنگ جهانی اول(1914-1918) و جنگ دوم جهانی(1939-1945) را بحران ناسیونالیسم ارزیابی کرده اند که از بحران استقلال خواهی و ناسیونالیسم از منطقه بالکان آغاز شدن و در جنگ دوم جهانی به ناسیونالیسم افراطی جریان نازیسم در آلمان و فاشیسم در ایتالیا ختم گردید. به طور خلاصه این دوره را دوره پیشرفت مطالعات جغرافیای سیاسی تحت تاثیر نوشته های افرادی مانند فریدریک راتزل، هاوس هوفر، آلفرد ماهان، سرهلفورد مکیندر و .. دانسته اند.
اسلاید 7 :
دوره انزوا(از دهه 1950 تا 1970): این دوره، دوره ای است که فرامین جغرافیدانان سیاسی به رهبران کشورها با محوریت توسعه طلبی ارضی، به عنوان عامل اختلافات سرزمینی معرفی میشد و در حقیقت در این دوره شاهد حاکمیت جریانی هستیم که به دنبال مقصر یا مقصران جنگهای جهانی بود و در این میان جغرافیای سیاسی و ژئوپولیتیسین های اروپایی به مسئول و مقصر اصلی راه اندازی جنگ شناخته شدند. نتیجتا اینکه مباحث ژئوپولیتیک به علت ارائه راه کارهای سرزمینی اختلاف انگیز که در اختیار رهبران نظام و سیاسی حکومتها میگذاشت، مباحث و مطالعاتی خطرناک و تنش آفرین معرفی شدند و رشته جغرافیای سیاسی به نوعی در انزوا فرو رفتند.
اسلاید 8 :
دوره احیا(از دهه 1970 به بعد): پس از افول تفریبا سه دهه ای مباحث ژئوپولیتیک، شاهد احیای مطالعات جغرافیای سیاسی در دو پوشش اقتصادی و فرهنگی و همزیستی آن با برخی مباحث ژئوپلیتیک هستیم:
ژئواکونومی(1970-2001): این نوع از ژئوپلتیک به دنبال ایجاد نوعی ارتباط منطقی و معنادار میان مباحث سرزمینی و مباحث تجاری و مالی در سطح ملی و بین المللی(خصوصا مباحث انرژی) است. گفتمان ژئواکونومی بر اهمیت ارتباط میان سرزمین، منابع انرژی، مزیتهای نسبی اقتصادی سرزمینها و سهولت یا دشواری انتقال و جابجایی مبادلات تجاری-مالی را از حیث ویژگیهای سرزمینی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. به طور خلاصه در این نوع از ژئوپلیتیک، گسلهای جغرافیایی- سرزمینی جای خود را گسلهای اقتصادی داده اند.
ژئوکالچر(2001 به بعد): مباحث این نوع ژئوپلیتیک به دنبال ایجاد نوعی پیوند میان وضعیتهای سرزمینی و جغرافیایی و خصوصیات فرهنگی علی الخصوص مقولات هویتی و تمدنی است. دکترین برخورد تمدنهای ساموئل هانتینگتون تحت تاثیر گفتمان تقابل اسلام و مسیحیت(غرب) در سیاست خارجی نومحافظه کاران آمریکا(دوران بوش پسر) مورد توجه قرار گرفت.تحت تاثیر این گفتمان، گسلها و شکافهای سرزمینی و جغرافیایی و نیز گسلهای اقتصادی جای خود را به گسل تمدنی این دو تمدن عمده(اسلام و غرب) داده است.
اسلاید 9 :
تعریف ژئوپولیتیک
معنای لغوی: مرکب از دو واژه «جیو» به معنای سرزمین و «پولیتیک» به معنای سیاست است. در زبان فارسی، معادلهایی مانند «سیاست جغرافیایی»، «علم سیاست جغرافیایی» و «جغرافیا-سیاست شناسی» برای آن ذکر شده است. معادلهای انگلیسی، آلمانی و فرانسوی این واژه به ترتیب عبارتنداز:
اصطلاح انگلیسی جیوپولیتیک(Geopolitics)؛
اصطلاح آلمانی گئوپالیتیک و فرانسوی ژئوپولیتیک(Geopolitique). عمدتا آنچه ژئوپولیتیک نوشته و خوانده میشود، برگرفته از واژه فرانسوی این موضوع است.
اسلاید 10 :
تعریف ژئوپولیتیک
معنای اصطلاحی ژئوپولیتیک: عبارت است از تاثیر قطعی و جبری جغرافیا در وقایع، تصمیم گیریها و کنشهای سیاسی و تاریخی، با برخورداری از ابعاد بین المللی و منطقه ای.
اصطلاح مشابه با ژئوپولیتیک یا سیاست جغرافیایی، همان جغرافیای سیاسی است. در برخی متون و تحلیلها این دو مفهوم یکسان انگاشته میشوند و تفاوتی میان آنها در نظر گرفته نمیشود اما درست آن است که بگوییم میان این دو مفهوم، برخی تفاوتها وجود دارد که ذیلا به سه تفاوت مهمتر اشاره خواهیم کرد:
اسلاید 11 :
تفاوتهای چهارگانه گانه ژئوپولیتیک و جغرافیای سیاسی
تفاوت اول: جغرافیای سیاسی، عمده تمرکز خود را بر مطالعه و فهم تاثیر تصمیمات سیاسی صاحبان قدرت بر محیط جغرافیایی میگذارد. به عبارت دیگر نقطه شروع تحلیل و بحث در جغرافیای سیاسی بر عامل و کارگزاری انسانی(اعم از رهبران و دولتها) و ترجیح آن بر عامل و کارگزاری جغرافیا و محدودیتهای جغرافیایی است. در نقطه مقابل، ژئوپولیتیک: عمده تمرکز خود را بر مطالعه تاثیر چالشها و فرصتهای جغرافیایی(با تاکید بر چالشها/محدودیتها) بر تصمیمات و کنش سیاسی صاحبان قدرت، دولتها و کشورهای میگذارد. در یک کلام در بیان این تفاوت باید گفت که جغرافیای سیاسی، اصالت را به تصمیم گیریهای انسانی و دولتی میدهد اما ژئوپولیتیک، اصالت را به جغرافیا و عوامل جغرافیایی میدهد.
تفاوت دوم:موضوع اصلی ژئوپولیتیک،رقابت استراتژیهای سیاسی کشورهای رقیب یا متخاصم در مناطق حساسی در جهان است که دارای موقعیت،ویژگیها و مزیت خاص جغرافیایی هستند. در مقابل: جغرافیای سیاسی به خودی خود کاری با این رقابت ندارد یعنی در واقع ژئوپولیتیک، ذاتا و ماهیتا تنش برانگیز است در حالیکه جغرافیای سیاسی ذاتا تنش برانگیز نیست.
اسلاید 12 :
تفاوت سوم: در ژئوپولیتیک همواره نوعی جهان نگری(داعیه های جهانی) یا رویکرد جهانی افراطی نهفته است. یعنی محدود به محدوده و گستره جغرافیایی خاص نیست اما جغرافیای سیاسی محدود به مطالعه ناحیه ای و قائل به پذیرش تقسیم سیاسی جهان است.
تفاوت چهارم: جغرافیای سیاسی از چگونگی تاثیر عوامل درونی مانند جمعیت، منابع طبیعی، وضعیت جغرافیایی حکومت و حاکمیت بر نحوه شکل گیری رفتار یک کشور در نظام بین المللی و در منطقه خاص بحث میکند. در مقابل: ژئوپلتیک تاثیر عوامل خارجی و جهانی مانند رقابت سیاسی-نظامی در سطح منطقه ای و جهانی را بر سر تصاحب یک منطقه استراتژیک(تنگه و کانال، کشوری با موقعیت استراتژیک و .) را بر رفتار سیاسی آن کشور تحلیل میکند.
اسلاید 13 :
رابطه میان عوامل جغرافیای سیاسی و سیاست خارجی کشورها
اولا: سبک و نوع سیاست خارجی در تعیین مقولات مهمی مانند اهداف/منافع ملی و نیز ابزارهای رسیدن به اهداف و منافع مزبور، ادامه و تکمله طبیعی سبک و شیوه سیاسی- اقتصادی و جمعیتی در سیاست داخلی است که به نوبه خود برگرفته از 4 عامل مطرح جمعیت، سرزمین، حکومت(دولت)، حاکمیت است. به عنوان نمونه برخی تحلیلهای ارائه شده درباره اهداف و ابزارهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی در خاورمیانه و خصوصا در قبال کشورهای حاشیه خلیج فارس، متاثر از برخورداری ایران از مرزهای آبی گسترده در جنوب آن و در واقع مزیت برخورداری از مزیت یک کشور ساحلی است. در این نوع نگاه دیپلماسی به عنوان موضوع مطالعه با توجه عامل جغرافیای دریایی توضیح داده میشود.(نقطه عزیمت تحلیل: سیاست خارجی؛ نقطه پایان: جغرافیای سیاسی)؛
اسلاید 14 :
رابطه میان عوامل جغرافیای سیاسی و سیاست خارجی کشورها
ثانیا: در مواردی، این کم و کیف عوامل جغرافیای انسانی- سیاسی است که تحت تاثیر رویه ها و عملکردهای سیاست خارجی قرار میگیرد.(بر خلاف مورد قبل که سیاست خارجی متاثر از عوامل چهارگانه جغرافیای سیاسی بود). به عنوان نمونه برخی ویژگیهای سرزمینی(مانند وسعت، نوع مرزها و حتی نوع حکومت) میتواند از دیپلماسی تاثیر بپذیرد. به عنوان نمونه: افزایش یا کاهش وسعت خاک جغرافیایی میتواند معلول سیاست خارجی فعالانه یا منفعلانه یک دولت خاص قرار بگیرد. در این نوع نگاه جغرافیای سیاسی به عنوان موضوع مطالعه با عامل سیاست خارجی توضیح داده میشود.(نقطه عزیمت تحلیل: جغرافیای سیاسی؛ نقطه پایان: سیاست خارجی).
نتیجتا: رابطه میان جغرافیای سیاسی و سیاست خارجی، به صورت دوسویه و متقابل است یعنی تاثیر و تاثر متقابل بر روی یکدیگر دارند.
اسلاید 15 :
سه مثال از تاثیر و تاثر عامل جغرافیا و سیاست خارجی
مثال اول: اهمیت راه خلیج فارس برای ایران به عنوان شاه راهی برای صادرات انرژی و پیشبرد اقتصاد مبتنی بر درآمدهای نفتی خود، تامین امنیت راه های آبی خلیج فارس را با اتکای به نیروهای نظامی خود و اصرار بر طراحی و اجرای یک سیستم امنیت دسته جمعی منطقه ای بدون حضور و دخالت قدرتهای فرامنطقه ای(علی الخصوص آمریکا)، به یکی از ارکان دیپلماسی ایران در خلیج فارس بدل کرده است؛
اسلاید 16 :
سه مثال از تاثیر و تاثر عامل جغرافیا و سیاست خارجی
مثال دوم:تاثیر ترکیب قومیتی در عراق بر سیاست خارجی سنتی بغداد: عراق ملتی است مرکب از 3 بلوک جمعیتی ناهمگن:تقریبا20درصد عرب سنی مذهب که به طور سنتی قبل از تغییر رژیم بعث حکومت را در اختیار داشتند؛25درصد اکراد سنی مذهب که با ایران همواره پیوندی فرهنگی- زبانی و نژادی داشته و دارند؛ و نهایتا 55 تا 60درصد از شیعیان عرب که با ایران پیوندهای مذهبی داشته اند و بسیاری از رهبران آنها در زمان حکومت صدام بر عراق به عنوان اپوزیسیون ضدبعث پناهنده در ایران بودند. در نتیجه میتوان مدعی شد که 80تا85درصد از جمعیت عراق(متشکل از اکراد و شیعیان) با ایرانیان پیوندهای فرهنگی، زبانی، نژادی و مذهبی دارند. نتیجتا: همواره در روابط خارجی تهران- بغداد، نوعی بدبینی یا دست کم حساسیت ویژه از سوی طرف بغدادی نسبت به اعمال نفوذ احتمالی تهران در اوضاع عراق وجود داشته و وجود خواهد داشت.
مثال سوم: یکی از علتهایی که برای حمله صدام به کویت و اشغال آن پس از جنگ سرد(فروپاشی شوروی) در سال 1991 ذکر شده است، انگیزه او برای رهایی از یک محدودیت جغرافیایی کشور عراق به نام عدم دسترسی به آبهای آزاد در خلیج فارس از طریق تصاحب مرزهای آبی کویت بوده است.(دستیابی به نفت کویت به عنوان یک انگیزه احتمال بسیار ضعیفتری در این زمینه مطرح بوده است.)
اسلاید 17 :
دوگونه مفهوم سازی درباره اصالت جغرافیا یا عامل انسانی
اول. اصالت جغرافیا(عواملی عینی طبیعی- جغرافیایی)
بر اساس این برداشت، نقش عوامل محیط جغرافیایی در تصمیم گیریهای سیاسی چه در سطح داخلی و چه در سطح بین المللی پررنگ تر و برجسته تر از نقش کارگزاران انسانی اجتماعی(اعم از رهبران و دولتها) است. بر مبنای رویکرد اصالت جغرافیا،نقش رهبران و دولتها در سیاست بین المللی عمدتا تحت الشعاع چالش-فرصتهای جغرافیایی قرار میگرد. مثال: شکست سیاسی هیتلر از روسیه(شکست استراتژی فضای حیاتی) تحت الشعاع وسعت سرزمینی روسیه از یک سو و هوای بسیار سرد در زمستان استالینگراد قرار میگرفت.
دوم. اصالت با عامل انسانی-اجتماعی
این برداشت تحت تاثیر موج مطالعات انتقادی که خواهان توجه به نقش انسان و نیروی انسانی بوده، منتهی به ظهور شاخه جدیدی در ژئوپلیتیک به نام «ژئوپولیتیک انتقادی/انسانی» گردید. این برداشت در تعامل رهبران-دولت با محدودیتهای جغرافیایی، اصالت را به رهبران و تصمیمات سیاسی دولتها میدهد و معتقد است که انسانها و دولتها در تحلیل نهایی با بهره گیری از عامل تکنولوژی، فناوری اطلاعات و ارتباطات گسترده و عامل خلاقیت قادر خواهد بود، محدودیتهای مزبور را پشت سر بگذارد.
اسلاید 18 :
عوامل موثر در تعیین ژئوپولیتیک منطقه ای و جهانی
الف. عوامل ثابت
اول. موقعیت جغرافیایی:
موقعیت دریایی
موقعیت بری(خشکی)
موقعیت استراتژیک
دوم. وسعت سرزمین
سوم. توپوگرافی
چهارم. شکل کشور
پنجم. اقلیم یا آب و هوا
ششم. منابع زیرزمینی
اسلاید 19 :
عوامل موثر در تعیین ژئوپولیتیک منطقه ای و جهانی
ب. عوامل متغیر
جمعیت
بعد کمی جمعیت
بعد کیفی جمعیت
تکنولوژی
اسلاید 20 :
اول. موقعیت جغرافیایی
مقدمه:
موقعیت جغرافیایی هرکشوری(شامل موقعیت دریایی، هوایی، خشکی و استراتژیک) تاثیر غیرقابل انکاری در تعیین سیاستهای جغرافیایی آن در عرصه منطقه ای و رقابت یا همکاری آن با سایر دولتها دارد. این موقعیت به سه گونه تاثیر خود را بر جای میگذارد:
1. موقعیت، تعیین کننده نوع اقتصاد ملی هر کشور: بر اساس موقعیت یک کشور است که آنرا صنعتی، کشاورزی، تجاری و یا معدنی اعلام میکنند.
2. موقعیت، تعیین کننده نوع قدرت ملی هر کشور: بر اساس موقعیت یک کشور است که آن را به عنوان قدرت زمینی، دریایی یا هوایی میشناسند. به عنوان مثال: کشورهای جزیره ای همانند انگلستان و ژاپن دارای نیروی دریایی مجهز و قدرتمندی میباشند و کشورهایی با قلمروی وسیع زمینی، دارای نیرو و قدرت زمینی قدرتمندی هستند.
