پاورپوینت روایات تفسیری

بخشی از پاورپوینت

اسلاید 2 :

روایات تفسیری؛
کارکرد و گستره حجیت
اول. روایت تفسیری چیست؟
دوم. کارکردهای روایات تفسیری کدام است؟
سوم کدام دسته از روایات تفسیری اعتبار دارند؟
چهارم. روایات در چه عرصه هایی از تفسیر قرآن حجیت دارند؟

اسلاید 3 :

روایت تفسیری چیست؟
«روایات تفسیری»، روایات ناظر به تبیین قرآناند و به فهم ما از مدلول آیات و درک مراد خداوند یاری می‏رسانند.
روایات تفسیری به گونه‏های متعدّدی با آیات قرآن ارتباط دارند و دارای کارکردهایی متعدّدند :
گاه ناظر به ظاهر آیه هستند و آن را به گونهای صریح تفسیر میکنند؛
گاه ناظر به باطن و لایه درونی آن هستند و آن را تأویل مینمایند
گاه با اشاره به مصداق عینی و فرد خارجی ، مفهوم آیه را بر آن تطبیق می دهند.

اسلاید 4 :

کارکردهای روایات تفسیری چیست؟
1. تبیین واژگان
2. توضیح مفاهیم کلیدی
3. تشریح فضای نزول
4. تبیین حکمت
5. تقیید مطلق
6. تعیین ناسخ و منسوخ
7. نقد تفسیرهای نادرست
8. تطبیق و بیان مصداق
9. جری
10. تاویل

اسلاید 5 :

1. تبیین واژگان
پاره‏ای از روایات تفسیری، واژه‏ای را تبیین کرده‏اند، مانند این‏که واژۀ «رقیب» در (إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا) به «حفیظ» تفسیر شده، یا «متجانف» در (غَیْرَ مُتَجَانِفٍ لِإثْمٍ) به «متعمّد» تفسیر گردیده، و «ألم ‏تر» در آیۀ (أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بعاد) به معنای «ألم تعلم» معنا شده است.
این گونه روایات تفسیری را می‏توان «تفسیر لفظی» ‏نامید.
. نساء: آیۀ 1. . بحار الأنوار: ج23 ص269 ح20. . مائده: آیۀ 3. . تفسیر القمّی: ج1 ص162. . فجر: آیۀ 6. عُدّة الداعی: ص304.

اسلاید 6 :

2. توضیح مفاهیم کلیدی
برخی روایات به روشن نمودن عناصر کلیدی و مفاهیم کانونی آیه می‏پردازند، مانند «استدراج» در آیۀ (سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیْثُ لاَ یَعْلَمُونَ).
امام کاظم در بارۀ این آیه فرمود:یُجَدِّدُ لَهُم النِّعَمَ مع تَجدیدِ المَعاصی. با جدید شدن گناهان، نعمت‏های تازه‏ای به آنان می‏دهد.

. اعراف: آیۀ 182.
. الاصول الستة عشر: ص342 ح568 .

اسلاید 7 :

3. تشریح فضای نزول
بخش مهمّی از روایات تفسیری، فضا و رویدادهای مقارن با نزول آیات را بیان می‏کنند، مانند حدیث کسا که مبیّن فضای نزول آیه تطهیر است.
وَ قَرْنَ في‏ بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى‏ وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتينَ الزَّكاةَ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ‏ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً .

(احزاب / 33 ) حدیث کساء، از روایات مستفیض است نزد شیعه و اهل سنّت است.

اسلاید 8 :

4. تبیین حکمت
شماری از روایات تفسیری، اشاره به حکمت و فلسفۀ احکام و آموزه‏های قرآن دارند، مانند: بیان علّت مجاز بودن ازدواج مرد با چهار زن و حرمت ازدواج زن با بیش از یک مرد، علّت دو برابر بودن سهم مرد از ارث نسبت به زن، علت نماز و روزه و زکات و ..
بخش مهمّی از خطبۀ فدکیه حضرت زهرا ع ازاین دسته احادیث تفسیری است.

. علل الشرائع و الأحکام: ج2 ص504 ح1.؛ الکافی: ج7 ص86 ح1؛ کتاب من لا یحضره الفقیه: ج3 ص567 ح4940.و ر.ک: میزان الحکمة: ج4 ص394.

اسلاید 9 :

5. تقیید مطلق و رفع تعارض
آیات 3 و 129 سوره نساء،
(فَانکحُوا ما طابَ لَکم مِنَ النِّساءِ مَثنى وثُلاثَ ورُباعَ فَإِن خِفتُم أَلَّا تَعدِلُوا فَواحِدَةً).
و لَن تَستَطِیعُوا أَن تَعدِلُوا بَینَ النِّساءِ و لَو حَرَصتُم فَلا تَمِیلُوا کلَّ المَیلِ فَتَذَرُوها کالمُعَلَّقَةِ
اگر می‏ترسید که نتوانید عدالت را میان همسران رعایت کنید، به یک همسر بسنده کنید
اگر بخواهید هم نمی‏توانید عدالت را میان همسرانتان رعایت کنید.
. الکافی: ج5 ص362 ح1 : امام صادق ع : مراد از رعایت «عدالت لازم» عدالت در تأمین نیازهایشان ؛ یعنِی فِی النَّفَقَةِ
و مراد از «عدالت ناممکن» عدالت در دوست داشتن است، یعنِی فِی المَوَدَّةِ».

اسلاید 10 :

6. تعیین ناسخ و منسوخ

برخی روایات تفسیری، آیات ناسخ و منسوخ را معین می کنند مانند: آیۀ نجوا، آیۀ عفو، آیۀ عدد مقاتلان، آیۀ کیفر فحشاء، آیۀ توارث مؤمنان از یکدیگر، و آیۀ امتاع.

. مجادله: آیۀ 12 (یَا أَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُوا إِذَا نَاجَیتُمُ ٱلرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَینَ یَدَى نَجوَاکُم صَدَقَةً ذَٰلِکَ خَیرٌ لَّکُم وَ أَطهَرُ فَإِن لَّم تَجِدُوا فَإِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ) که با آیۀ پس از آن، نسخ شده است.
. بقره: آیۀ 109 (وَدَّ کَثِیرٌ مِّن أَهلِ ٱلکِتَابِ لَو یَرُدُّونَکُم مِّن بَعدِ إِیمَانِکُم کُفَّارًا حَسَدًا مِّن عِندِ أَنفُسِهِم مِّن بَعدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ ٱلحَقُّ فَاعفُوا وَ ٱصفَحُوا حَتَّىٰ یَأتِىَ ٱللَّهُ بِأَمرِهِ إِنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ کُلِّ شَى‏ءٍ قَدِیرٌ) که با آیات جهاد و قتال نسخ شده است.

. انفال: آیۀ 65 (یَا أَیُّهَا ٱلنَّبِىُّ حَرِّضِ ٱلمُؤمِنِینَ عَلَى ٱلقِتَالِ إِن یَکُن مِّنکُم عِشرُونَ صَابِرُونَ یَغلِبُوا مِائَتَینِ وَإِن یَکُن مِّنکُم مِّائَةٌ یَغلِبُوا أَلفًا مِّنَ ٱلَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُم قَومٌ لَّایَفقَهُونَ) که با آیۀ پس از آن، نسخ شده است.
. نساء: آیۀ 15 (وَٱلَّـٰتِى یَأتِینَ ٱلفَاحِشَةَ مِن نِّسَائِکُم فَاستَشهِدُوا عَلَیهِنَّ أَربَعَةً مِّنکُم فَإِن شَهِدُوا فَأَمسِکُوهُنَّ فِى ٱلبُیُوتِ حَتَّىٰ یَتَوَفَّاهُنَّ ٱلمَوتُ أَو یَجعَلَ ٱللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلاً) که با آیۀ دوم سورۀ نور، نسخ شده است.

. انفال: آیۀ 72 (إِنَّ ٱلَّذِینَ ءَامَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَـٰهَدُوا بِأَموَالِهِم وَأَنفُسِهِم فِى سَبِیلِ ٱللَّهِ وَٱلَّذِینَ ءَاوَوا وَّنَصَرُوا أُولٰئِکَ بَعضُهُم أَولِیَاءُ بَعضٍ وَٱلَّذِینَ ءَامَنُوا وَلَم یُهَاجِرُوا مَا لَکُم مِّن وَلَـٰیَتِهِم مِّن شَى‏ءٍ حَتَّىٰ یُهَاجِرُوا وَإِنِ ٱستَنصَرُوکُم فِى ٱلدِّینِ فَعَلَیکُمُ ٱلنَّصرُ إِلَّا عَلَىٰ قَومٍ بَینَکُم وَبَینَهُم مِّیثَـٰقٌ وَٱللَّهُ بِمَا تَعمَلُونَ بَصِیرٌ) که با آیۀ ۷۵ همین سوره، نسخ شده است.
. بقره: آیۀ 240(وَٱلَّذِینَ یُتَوَفَّونَ مِنکُم وَیَذَرُونَ أَزوَاجًا وَصِیَّةً لّاِزوَاجِهِم مَّتَاعًا إِلَى ٱلحَولِ غَیرَ إِخرَاجٍ فَإِن خَرَجنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیکُم فِى مَا فَعَلنَ فِى أَنفُسِهِنَّ مِن مَّعرُوفٍ وَٱللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) که با آیۀ ۲۳۴ همین سوره و آیۀ دوازدهم سورۀ نساء، نسخ شده است.

اسلاید 11 :

7. نقد تفسیرهای نادرست

بخشی از روایات تفسیری، ناظر به خطای برخی از مفسّران صدر اسلام است. این مفسّران با کناره گرفتن از اهل بیت و محروم ماندن از دانش تفسیریِ ایشان، به برداشت‏های نادرستی از برخی آیات قرآن رسیدند. امامان: پاره‏ای از این برداشت‏ها را نقد کردند و با بیان مفهوم درست آیات، از تحریف معنوی قرآن پیش‏گیری نمودند.

شماری از نمونه‏های این گونه روایات، در ذیل آیاتِ به ظاهر ناسازوار با عصمت انبیای الهی، یافت می‏شوند.
قَالَ الرِّضَا: «وَیحَک؛ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تَنسُب إِلَى أَنبِیاءِ اللَّهِ الفَوَاحِشَ وَ لَا تَتَأَوَّل کتَابَ اللَّهِ بِرَأیکَ فَإِنَّ اللَّهَ  قَد قَالَ‏: (وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا ٱللَّهُ وَٱلرَّاسِخُونَ).‏ وَ أَمَّا قَولُهُ فِی آدَمَ (وَ عَصَى ءَادَمُ رَبَّهُ فَغَوَى.. عیون أخبار الرضا: ج1 ص170 ح1.

اسلاید 12 :

8. تطبیق یا بیان مصداق

بخشی از روایات تفسیری، به بیان مصادیق ظاهری و باطنیِ آیات اختصاص دارند، مانند: تفسیر «کم‏ترین مرتبۀ صلۀ رحم» در آیۀ (وَٱتَّقُوا ٱللَّهَ ٱلَّذِى تَسَاءَلُونَ بِهِ ‏وَٱلْأَرْحَامَ) به «سلام کردن»، تفسیر «رشد عقلیِ یتیم» در آیۀ (فَإِنْ ءَانَسْتُم مِّنْهُمْ رُشْدًا) به «توانایی حفظ مال»، تفسیر «اِحیای نفس» در آیۀ (وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا ٱلنَّاسَ جَمِیعًا) به «زندگی معنوی و رهایی از گم‏راهی»، و تفسیر «عالِم به کتاب» در آیۀ (وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ ٱلْکِتَابِ) به «اهل بیت:» و امثال آن‏ها .. الکافی: ج2 ص155 ح22.. نساء: آیه 1 و 6 .. کتاب من لا یحضره الفقیه: ج4 ص222 ص5523 .. مائده: آیۀ 32.. الکافی: ج2 ص210 ح2.. رعد: آیۀ 43. . الکافی: ج1 ص229 ح6 .

اسلاید 13 :

گونه های تطبیق

تطبیقهای متداول با توجّه به مصداقشان، به چند دسته تقسیم می شوند
گاه به مصداق آشکار آیه ، گاه به فردِ برتر، و گاه به مصداق منحصر اشاره دارند.
عَبْد اللَّه بْنِ الْمُغِیرَةِ رَفَعَه :قَالَ رَسُولُ اللَّه فِی قَوْلِ اللَّه: (وأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ و مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ) قَالَ: «الرَّمْیُ». الکافی: ج ۵ ص ۴۹ حدیث ۱۲.
پیامبر خدا در بارۀ سخن خدای : (و آنچه در توان دارید از نیرو و اسبان بسته‏ [برای جنگ]، در برابر آنان آماده سازید)، فرمود: [یک مصداق آمادگی]، تیراندازی است».

. انفال: آیۀ ۶۰. یوسف: آیۀ 108.

سلام بن المستنیر عن أبی جعفر فی قوله تعالى: (قُلْ هَذِهِ‏ سَبِیلِى أَدْعُوا إِلَى ٱللَّهِ عَلَىٰ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ ٱتَّبَعَنِى) قال: «ذاکَ رسولُ اللّهِ و أمیرُ المؤمنینَ و الأوصیاءُ من بَعدِهِم». کافی : ج 1 ص 465 حدیث 66
امام باقردر بارۀ سخن خدای متعال: (بگو: این، راه من است که من با بصیرت و بینایی، به سوی آن فرا میخوانم و پیروانم [نیز چنین میکنند])، فرمود: «آن، پیامبر خدا و امیر مؤمنان و اوصیای پس از ایشان است».

اسلاید 14 :

مصداق برتر
بسیاری از تطبیق‏های صورت گرفته در تبیین منزلت اهل بیت، تطبیق بر فرد برترند.
سخن امام باقر7 در بارۀ آیۀ (وَ مَثَلُ الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ.) .(و مَثَل کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودیِ خدا انقاق میکنند)بقره: آیۀ ۲۵۶. : «أُنزِلَت فی علی»
برتری امیر مؤمنان7 بر مصداقهای دیگر این آیه روشن است.حدیث امام صادق، تأکیدش میکند.

علىٌّ أمیرُ المُؤمنینَ أفضَلُهُم، وَ هو مِمَّن یُنفِقُ مالَهُ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللّهِ؛

امیر مؤمنان علی برترین آنان است. او مصداق کسی است که دارایی خویش را برای رضایت الهی انفاق می‏کند.
. تفسیر العیّاشى: ج1 ص148 ح485 و ح486. و ادامۀ کتاب، ذیل آیۀ (وَ ٱلَّذِینَ تَبَوَّءُو ٱلدَّارَ وَ ٱلاءِیمَانَ مِن قَبلِهِم یُحِبُّونَ مَن هَاجَرَ إِلَیهِم وَ لَا یَجِدُونَ فِى صُدُورِهِم حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا وَ یُؤثِرُونَ عَلَىٰ أَنفُسِهِم وَلَو کَانَ بِهِم خَصَاصَةٌ وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفسِهِ فَاُولئکَ هُمُ ٱلمُفلِحُونَ) (حشر: آیۀ 9) و آیۀ (وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن یَشرِى نَفسَهُ ٱبتِغَاءَ مَرضَاتِ ٱللَّهِ وَٱللَّهُ رَءُوفٌ بِالعِبَادِ) (بقره: آیۀ 207).

اسلاید 15 :

مصداق انحصاری

ظاهر برخی از عبارات قرآن، عام و مطلق است؛امّا مقصود اصلی آیه، خاص است. پارهای از روایت‏های تفسیری، این مقصود اختصاصی را روشن می‏کنند و قرینه‏ای برای عدم عمومیت آیه می‏شوند.

آیۀ ولایت:(إِنَّمَا وَلِیُّکمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ رَاکعُونَ؛ ولىِّ شما، تنها خدا و پیامبر او است و کسانى که ایمان آورده‏اند؛ همان کسانى که نماز برپا مىدارند و در حال رکوع زکات مى‏دهند).
خداوند متعال در این آیه، صفتی کلّی را برای ولایت بر مسلمانان آورده است؛امّا روایات تفسیری با توجّه به روح آیه و شرط‏های متعدّدی که باید در ولیّ مسلمانان باشد،آن را منحصر به همان کسی کرده‏اند که آیه در حقّش نازل شده است.
. مائده: آیۀ 55.
. الکشف و البیان: ج4 ص80 ـ 81؛ شواهد التنزیل: ج1 ص230ـ231؛ تفسیر العیّاشی: ج1 ص327.

اسلاید 16 :

نمونه دیگر
برخی از واژه‏ها در قرآن مفرد آمده و ناظر به یک شخص اند، ولی چون به صورت وصف ـ و نه اسم خاص ـ آمده‏اند، مصداقشان روشن نیست.
برخی روایات، مصداق این واژهها را بیان میکنند و در دستۀ روایات تطبیقی قرار می‏گیرند.
(أ فَمَن کانَ عَلى‏ بَیِّنَةٍ مِن رَبِّهِ وَ یَتلُوهُ شاهِدٌ مِنه. .
آیا کسى که از جانب پروردگار خویش، بر حجّتى روشن است و شاهدى از [خویشانِ‏] او نیز پیرو آن است [همچون کسى است که چنین نباشد]؟!).
این آیه، از شاهدی سخن می‏گوید که نامش روشن نیست؛امّا رسول خدا ص امام علی را به عنوان تنها مصداق آیه معرّفی کرده است.
. هود: آیۀ 17. . الدرّ المنثور: ج‏3 ص324؛ کنزالعمّال: ج2 ص439.

اسلاید 17 :

9. جری
عبد الرحیم قصیر : روزی نزد امام باقرع بودم. ایشان مرا خواند و فرمود: «رسول خدا در بارۀ (إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکلِّ قَوْمٍ هادٍ؛ همانا تو بیمدهندهای، و هر قومی هدایتکنندهای دارد) فرمود: "من منذرم و علی هادی ".
امروز هادی کیست؟».
مدّتی طولانی سکوت کردم. سپس سر بلند کردم و گفتم:«فدایتان شوم! هدایت‏گری مخصوص شما خاندان است؛ یکی پس از دیگری آن را به ارث می‏برید تا به شما رسیده است. فدایتان شوم! شما هادی [ ـِ امروز] هستید». . رعد: آیۀ ۷.

اسلاید 18 :

10. تاویل

پارهای از روایات اهل بیت، ناظر به مصادیق تأویلیِ آیات شریف قرآن است
. (النَّبِیُّ أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فی‏ کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُهاجِرینَ إِلاَّ أَنْ تَفْعَلُوا إِلى‏ أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً).

. (پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران ایشاناند. و در کتاب خدا خویشاوندان برخى به برخى سزاوارترند از مؤمنان و مهاجران، مگر آنکه بخواهید به دوستان همکیش خود نیکى کنید. این [حکم‏] در کتاب (لوح محفوظ یا قرآن) نوشته شده است). احزاب: آیۀ 6.

آیه در بارۀ ارث بردن خویشاوندان از یکدیگر است. امام صادق این آیه را با جری تأویلی، به امامت اهل بیت سرایت داده است: ثُمَّ صَارَت حِینَ أَفضَت إِلَى الحُسَینِ7 فَجَرَى تَأوِیلُ هَذِه الآیَةِ: (و أُولُوا الأَرحامِ بَعضُهُم أَولى بِبَعضٍ فِی کِتابِ اللّٰه). ثُمَّ صَارَت مِن بَعدِ الحُسَینِ لِعَلِیِّ بنِ الحُسَینِ ثُمَّ صَارَت مِن بَعدِ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ إِلَى مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ:.
. الکافی: ج1 ص288 انتهای ح1 .

اسلاید 19 :

کدام دسته از روایات تفسیری اعتبار دارند؟
روایات متواتر یا مستفیض
خبر واحد با سند معتبر و مضمون اطمینان بخش (همراهی قرائن)
روایات با سند نامعتبر اما مضمون اطمینان بخش (همراهی قرائن)
روایات با سند معتبر اما مضمون بی اطمینان (تهی از قرائن)
روایات بی سند یا با سند ضعیف و بدون مضمون اطمینان آور
روایات ساختگی

اسلاید 20 :

نظریه ها در اعتبار خبر واحد
1. وثوق مُخبری (وثوق سندی )
2. وثوق خبری( وثوق مضمونی)
وثوق مجموعی
دلیل حجیت: سیره عقلی یا دلیل نقلی