بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
تکلیف درس چهارم ، قرآن شناسی 3
1. مقصود از معانی ارتکازی چیست و چرا نمی توان در تفسیر به آن استناد کرد ؟
یکی از امور التزامی در تفسیر آن است که معنای هر واژه ، حتی ساده ترین آنها ، با استفاده از منابع معتبر بدست آید و تفسیر بر اساس آن صورت گیرد ، بر این اساس عرب زبانان یا کسانی که با متون عربی ممارست دارند ، نمی توانند معانی خاصی را که در مورد واژگان آیات شریفه در ذهن آنان مرتکز شده است و هنگام خواندن یا شنیدن آنها به ذهنشان می رسد ، مبنای تفسیر قرار دهند و خود را از مراجعه به منابع معتبر لغوی بی نیاز بدانند .
زیرا ممکن است آن معنا های ارتکازی ، در زمان های متأخر از نزول قرآن ، پدید آمده باشند و این کلمات در عصر نزول در معنای دیگری بکار می رفته اند یا در عین آنکه در زمان نزول ، آن معنا های ارتکازی ، برای مردم مطرح بوده ، معنای دیگری نیز داشته که در آیه بکار رفته است و اعتماد و اکتفای مفسر به معنای ارتکازی سبب اشتباه او در فهم آیات شریفه گردد .
2. به چه دلیل باید در تفسیر ، همه معانی یک واژه را در نظر گرفت ؟
در زبان عربی که زبان قرآن کریم است ، مانند دیگر زبان ها ، بسیاری از واژه ها دارای معانی متعدد ، اعم از حقیقی و مجازی هستند ، در مورد چنین کلمه هایی تعیین معنای مورد نظر گوینده از راه قرینه ها انجام می شود ، ولی برای فهم صحیح معنایی که گوینده از واژه ها اراده کرده است ، آگاهی از همه معانی آنها لازم است تا با در نظر گرفتن محموع معانی یاد شده و با توجه به قرینه های موجود ، معنای مورد نظر را بدست آوریم ، زیرا در صورت غفلت یا نا آگاهی از برخی معانی واژه ها ، ممکن است همان معنای مورد غفلت مراد خداوند باشد و عدم توجه به آن ، مفسر را دچار اشتباه و انحراف در فهم آیه سازد .
اسلاید 2 :
3. مقصود از حقیقت قرآنی چیست و چه نقشی در تفسیر قرآن دارد ؟
گاه در سخنان یک گوینده ، یا گروه خاصی ، استعمال واژه ای در معنا یا موردی خاص ، به قدری تکرار می شود که از آن پس ، هرگاه آن واژه گفته می شود ، همگان از آن واژه ، معنا یا مورد خاص را می فهمند ، به گونه ای که اگر معنای دیگر یا مصداق های دیگری مراد باشند ، گوینده باید با قرینه بفهماند .
در این صورت گفته می شود که این واژه در این معنا یا مورد ، حقیقت شده است .
آنچه در علم اصول با عنوان های «حقیقت شرعیه یا حقیقت متشرعه » از آن یاد شده از همین باب است .
در قرآن کریم نیز ممکن است برخی لفظ ها در اثر کثرت استعمال در معنا یا موردی خاص در آیات قرآن ، به صورت حقیقت قرآنی در آمده باشند .
با توجه به این نکته ( امکان وجود حقیقت قرآنی ) مفسر باید در فهم الفاظ قرآن بررسی کند که آیا واژه بکار رفته در آیه مورد نظر ، از موارد حقیقت قرآنی است یا ن؟
و درصورتی که حقیقت قرآنی بودن آن اثبات گردد ، اگر بدون هیچ قرینه ای در قرآن کریم بکار رفته باشد ، آیه را باتوجه به معنای حقیقت قرآنی آن تفسیر کند ، در این موارد حمل آن واژه بر معنایی دیگر ، حتی اگر معنای حقیقی لغوی آن باشد ، طبق اصل عقلایی یاد شده درست نیست .
اسلاید 3 :
4. آیا حمل یک واژه قرآنی بر معنای مجازی ، یا بر همه معانی حقیقی ، یا بر معنای حقیقی و مجازی آن جایز است ؟ دلیل آنرا ذکر کنید .
حمل یک واژه بر معنای مجازی :
بله جایز است . اگر در کلام خداوند متعال قرینه ای بر اراده معنای مجازی باشد و واژه مورد نظر هم معنای حقیقی و هم معنای مجازی داشته باشد ، باید پس از یافتن قرینه و تشخیص معنای مورد نظر به تفسیر پرداخت .
حمل یک واژه بر همه معانی حقیقی :
بله جایز است . آشنایان با مباحث تفسیری این نکته را می دانند که شماری از واژگان قرآن کریم معناهای متعددی دارند و دلیلی بر تعین یکی از انها وجود ندارد ، برخی مفسران در چنین مواردی یک لفظ را بر همه معانی آن حمل می کنند و همه آنها را مراد خداوند می دانند .
مقتضای تحقیق آن است که هر گاه لفظ با اشتراک معنوی دارای معانی متعدد باشد ، در صورتی که قرینه ای بر تعیین یکی از آن معانی نباشد ، لفظ ، ظاهر در همه آن معانی خواهد بود ولی اگر با اشتراک لفظی دارای معنای متعددی باشد ، حمل آن بر همه معانی ، خلاف ظاهر است و به دلیل و قرینه نیازمند است فلذا اگر قرینه ای نداشت ، نمی توان آن لفظ را بر همه آن معانی حمل کرد و همه آنها را مراد خداوند متعال دانست .
حمل یک واژه قرآنی بر معنای مجازی و حقیقی :
جایز است .
اراده معنای مجازی ، نشان از اراده نکردن معنای حقیقی است ولی با توجه به روایاتی که بر وجود معنای ظاهر و باطن برای آیات قرآن دلالت دارند ، می توان معانی استعاری و غیر ظاهری ذکر شده در روایات معتبر را معانی باطنی ایات دانست و از معانی ظاهر آیات نیز صرف نظر نکرد ، هر چند لازمه این دیدگاه استعمال لفظ در معنای حقیقی و مجازی است که در محاورات عرفی رایج نیست ، ولی از نظر عقلی امکان پذیر است و بر اساس روایاتی که میفرمایند : « قرآن ظاهر و باطن دارد » حمل آیات کریمه بر آن بی وجه نیست .
اسلاید 4 :
5. در چه مواردی باید واژه های قرآن را بر معانی حقیقی و در چه مواردی باید بر معنای مجازی حمل کرد ؟
یکی از نکات ضروری در فهم واژگان بر اساس روش عقلایی ، این است که استعمال لفظ در معنای مجازی و نیز در یکی از معناهای حقیقی در صورتی که معنای حقیقی واژه متعدد باشد نیازمند قرینه است و تنها در صورتی که واژه ای یک معنای حقیقی داشته باشد ، قرینه ای لازم نیست ، بر این اساس هر گاه در قرآن کریم قرینه ای برای اراده معنای مجازی موجود نباشد و واژه مورد نظر تنها یک معنای حقیقی داشته باشد ، همان معنای حقیقی ، مبنای تفسیر قرار میگیرد ؛ در غیر اینصورت ، برای فهم معنای مورد نظر خداوند باید در جستجوی قرینه بود و پس از یافتن آن و تشخیص معنای مورد نظر به تفسیر پرداخت .
اسلاید 5 :
6. دیدگاهی را که به تأثیر و تحول تئوری ها در تفسیر قرآن معتقد است ، ذکر کنید و آن را نقد نمایید .
برخی مدعی شده اند که میان تحول تئوری های علمی و فهم مفردات قرآن رابطه ای وجود دارد و مفسر باید در فهم مفردات قرآن تحول تئوری ها را مورد توجه قرار دهد ، در این دیدگاه که گرته برداری از دیدگاه دانشمندان غربی و برخاسته از یک دیدگاه کلان در فهم متون مقدس است ، ادعا می شود که چون معناها مسبوق و مصبوغ به تئوری ها هستند ، به تبعیت از دگرگونی تئوری ها ، معانی آنها نیز دگرگون می شود.
نقد :
واژه ها در طول زمان ممکن است معانی جدید حقیقی یا مجازی پیدا کنند ولی پدید آمدن این معانی جدید کلیت ندارد یعنی چنین نیست که همه واژه ها در مدت زمان معینی معنای جدیدی پیدا کنند ؛ چه بسا واژه ای در طول زمان تنها یک معنای ثابت داشته باشد ، مانند پاره ای از اعلام شخصی که تنها برای مصادیق معینی وضع شده و پس از آن برای معنای دیگر وضع نشده یا در مصداق دیگری بکار نرفته است .
این نکته نیز شایان توجه است که پیدایش معنای جدید برای یک واژه در طول زمان را نباید به معنای تحول معنای واژه ها در طول زمان دانست ، بلکه معانی جدید ، مفهوم های دیگری هستند که در کنار مفاهیم پیشین این واژه ها می نشینند و فهمیده می شوند و هرگز معانی پیشین به معانی جدید متحول نمی شوند .
افزون بر دو نکته یاد شده ، واژه ها برای معانی همه کس فهم اشیاء و واقعیت ها که نوعا مربوط به خصوصیات محسوس و ملموس اشیاست وضع شده اند ، نه برای هویت واقعی و اوصاف پنهان که در حد فهم همگان نیست ، و این معانی همه کس فهم ، در طول زمان ثابت اند و تحولی در آنها رخ نمی دهد .
اسلاید 6 :
7. به چه دلیل نمی توان واژه های قرآنی را بر معانی پدید آمده پس از زمان نزول تفسیر کرد ؟
از آنجا که ممکن است واژه ها در طول زمان و حتی در یک زمان در میان اقوام و مناطق مختلف معانی متعدد و متفاوتی بیابد ، مفسر باید هنگام فهم واژگان قرآن ، از راه های گوناگون و منابع معتبر ، معانی واژه ها را در عصر نزول و در قبایل و اقوام مرتبط با منطقه و فضای نزول قرآن به دست آورد و آن را مدار تفسیر قرار دهد ، زیرا قرآن با زبان مردم عصر نزول سخن گفته و واژگان را در معانی رایج آن زمان بکار برده است ، بنابراین ، مفسر باید از تفسیر آیات بر اساس معانی پدید آمده در زمان های متأخر از عصر نزول و یا اقوام غیر مرتبط با منطقه و فضای نزول ، بپرهیزد و به مفاهیم واژه های آیات در میان اقوام و قبایل مرتبط با مخاطبان اولیه قرآن در زمان نزول توجه کافی مبذول دارد .
