بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
درس پنجم
تاریخ تطوری تصوف وعرفان نظری
اسلاید 2 :
تاریخ تطوری تصوف
اسلاید 3 :
تصوف شناسی
تصوّف شناسی با رهیافتهای تاریخی ـ معرفتی ممکنِ مشکل است و شاید بتوان گفت از سنخ «سهل و ممتنع» یا سهلِ ممتنع است چه اینکه گرفتار چالشهای تاریخی ـ معرفتی و این چالش از چند جهت خواهد بود:
الف) از جهت ریشه شناسی لغوی
ب) از جهت تاریخی
ج) از جهت معرفتی
اسلاید 4 :
الف) از جهت ریشه شناسی لغوی
تصوّف و صوفی از کلمه «صوف» به معنای پشمینه پوشی
از ریشة سوف معادل تعبیر Sofhia ـ به معنی حکمت
از «صفّه» مشتق دانسته که به اصحاب صفه
مشهورترین قول همان است که تصوّف از صوف که نماد زهد و دنیاگریزی (رهایی از تعلقات این جهانی) است.
اسلاید 5 :
ب) از جهت تاریخی:
تصوف اسلامی شده یا اسلام تصوّف دارد؟
آیا تصوف ساخته و پرداختة امویان و سپس مورد حمایت عباسیان بود یا به عکس تصوف جنبشی علیه دستگاه خلافت در عصر اموی بود؟
تصوف عربی و ایرانی از چه زمانی و با چه رویکردهایی به وجود آمدند و نسبت آنها با اسلام و به خصوص عنصر امامت و ولایت و رابطهشان با اهل بیت علیهم السلام چگونه بود؟
آیا عرفان و تصوف یکی هستند یا دو مکتب جداگانه ؟
اسلاید 6 :
ب) از جهت معرفتی:
عبدالرزاق کاشانی:التصوف هوالتخلق بالاخلاق الالهیه
جنید : تصوف بر هشت خصلت: سخا، رضا، صبر، اشاره، غربت، پوشش پشمی، سیاحت و فقر که اقتدای به هشت پیامبر است. سخای ابراهیم،رضای اسحاق، صبر ایوب، اشاره زکریا، غربت یحیی، لباس پشمی موسی، سیاحت عیسی و فقر محمد (ص)
ابوسعید ابی الخیر : تصوف دو چیز است: یک سو نگریستن و یک سو زیستن
اسلاید 7 :
ب) از جهت معرفتی:
شهابالدین عمر سهروردی که معتعدند اقوال صوفیه در تعریف تصوف بیش از هزار است و گرچه الفاظ متفاوتند اما معانی متقاربند. میگوید: «صوفی دایم در تزکیه نفس، تصفیة دل، و تجلی روح است.
ابونصر سرّاج طوسی صوفیان را آگاهان به خدا، عمل کنندگان به آداب و شریعت الهی معرفی کرده است یا گفته است: «زاهد رونده است و عارف پرنده»
و برخی با توجه به تجزیه کلمه صوفی به ص، و، ف، معانی صفا، وفا و فنا را از آن برداشت کردهاند.
اسلاید 8 :
هستة مشترک تعاریف یاد شده:
نظر به بعد عملی و سلوکی تصوف است
و عمدتا مربوط به سدههای سوم و چهارم هجری میباشد.
اسلاید 9 :
وقتی تصوف و عرفان با بعد معرفتی به معنای جهان بینی و ایدئولوژی خاص در علم و عمل مورد بررسی قرار گیرد و البته به سیر تکوین و تکاملی هر کدام در طول تاریخ نیز توجه شود:
بحثهای مربوط به
خدا،
وحدت شهود و وحدت وجود،
چگونگی خلقت و آفرینش بر پایة تجلی (وحدت تجلی)
و اصل توحید در خالقیت، ربوبیت و عبادت
از دیدگاه عارفان و صوفیان مورد تحلیل و ارزیابی قرار میگیرد و سپس عناصری چون
امامت و ولایت،
انسان کامل،
عشق و محبت، کشف و شهود، فنا و بقاء و . نیز مورد ارزیابی علمی قرار میگیرند.
اسلاید 10 :
از سوی دیگر وقتی به خصوص تا پایان قرن نهم میبینیم که همواژة عرفان و تصوف را مرادف یکدیگر و هم ماهیت و هویت علمی ـ معرفتی آنها را یکی گرفتهاند.
اگرچه گفتهاند زمان پیدایش تصوف و صوفی مربوط به نیمة اول قرن دوم هجری
و واژة عرفان و عارف به معنای مصطلح قرن سوم هجری به بعد است ولو اینکه پیش از آن نیز در برخی از کلمات کاربرد داشته است.
اسلاید 11 :
نقل استاد حسن زاده آملی از استادش مرحوم علامه شعرانی :
"تصوف در اصطلاح قدما همین عرفان اصیل و صحیح در اصطلاح زمان ما بوده است".
اسلاید 12 :
نقل استاد حسن زاده آملی ازمجلد خامس کشکول شیخ بهایی :
"التصوف علم یبحث فیه عن الذات الاحدیه و اسمائه و صفاته من حیث انها موصله لکل من مظاهرها و منسوباتها ال الذات الالهیه، موضوعها الذات الاحدیه و نعوتها الازلیه و صفاتها السرمدیه و مسائلها کیفیه صدور الکثره عنها و رجوعها الیها و بیان مظاهر الاسماء الالهیه و النعوت الربانیه و کیفیه رجوع اهل الله تعالی الیه سبحانه و کیفیه سلوکهم و مجاهداته و ریاضاتهم و بیان نتیجه کل من الاعمال و الاذکار فی دار الدنیا و آخره علی وجه ثابت فی نفس الامر و مبادیه معرفه حده و غایته و اصطلاحات القوم فیه"
حسن زاده آملی، هزار و یک کلمه، کلمه 652، ج7 ص 20
اسلاید 13 :
تفاوت میان این دو واژه در نظراستاد شهید مطهری:
عرفان بُعد فرهنگی و تصوف بُعد اجتماعی دارد و بعد فرهنگی عرفان و عارفان را نیز بر دو جنبة نظری و عملی تقسیم میکند و بعد اجتماعی تصوف مربوط به آداب، اوراد، اذکار و یک طبقه خاص شدن آنهاست که به تدریج به فرقهها و جریانهای انحرافی نیز تبدیل شدهاند و.
اسلاید 14 :
از جنبة معرفتی.
آیا دیدگاههای صوفیه و عرفا پیرامون وحدت وجود، عشق، فنا فی الله، شریعت، طریقت و حقیقت و. تا چه اندازهای درست یا مطابق با ظواهر آیات قرآن است؟
مقصود از ولایت در تصوف و عرفان چه ولایتی است و رابطهاش با امامت چیست؟
مقصود از انسان کامل چه کسانیاند؟
آیا انسان کامل صوفیه و عرفا با انسان کامل، حجة الله و خلیفة الله تطابق دارد یا نه؟
اسلاید 15 :
دیدگاههای مختلفی که حکایت از موافقت و مخالفت میکند وجود دارد و حتی بسیاری از سخنان و آراء آنان خود متناقض یا پارادوکسیال هستند و از این جهت نیز قضاوت و داوری را با مشکل مواجه ساخته است و عینیّت تصوف و عرفان یا غیریت آنها یا وجوه اشتراک و افتراق بین آنها را نیز با چالش جدّی مواجه ساخته است.
ناگفته نماند که ما بحثِ تصوف و عرفان را در واقعیت تاریخی آن مورد بحث و بررسی قرار میدهیم و معتقدیم که تصوف شناسی و عرفان شناسی هم از زاویة معرفت شناسی درجة دوم یا فلسفة تصوف و عرفان و هم از زاویة معرفت شناسی درجة اول یا خود تصوف و عرفان با توجه به اصول، مبانی، مؤلفهها، مسائل و آداب، مقامات، احوال، غایت، غرض، روش و مکانیسم علمی و عینی ممکنِ مشکل و میسور معسور یا از نوع سهل و ممتنع است.
اسلاید 16 :
تصوف و عرفان شناسی را بایسته و شایسته است از چند افق و منظر مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم:
1.رویکرد و رهیافت تاریخی به خصوص با نگرش فلسفی یا فلسفة تاریخی (فهم و شناخت تاریخ و جغرافیای تصوف و عرفان از پیدایی تا پایایی و تولد و تکامل یا زایش و رویش و پویش بر محور عقلانیت و اصول و سنن تکامل تاریخی آن).
2.رویکرد و رهیافت معرفتی که خود با بخشهای گونهگون معرفت شناختی، جامعه شناختی و سیاسی و اجتماعی ممکن و مقدور است تا شناسنامة حقیقی تحولات و تطورات هر کدام و اشتراک و افتراقهای آنها فراچنگ آید.
اسلاید 17 :
تکوین و تطور تصوف
یکی از روشهای مهم در تصوف شناسی فهم و تحلیل تاریخ پیدایش، گسترش، تطورات و اوج و موجهای آن میباشد که البته تصوف معهود تاریخی و خارجی منظور میباشد و چنانکه گفته آمد بررسی و تحلیل تاریخ تصوف اگرچه مشکل اما ممکن است و ما از دو منظر آن را مورد بحث و ارزیابی قرار میدهیم:
الف) ریشههای پیدایش و بن مایههای تصوف.
ب) ادوار و مراحل تطوری تصوف
الف) ریشههای پیدایش و بن مایههای تصوف
اسلاید 18 :
شناخت و سنجش ریشههای پیدایش و بنمایههای آن فرع بر این نکته است که بدانیم و بیابیم:
تصوف و عرفان اسلامی است یا غیر اسلامی که به تدریج در درون فرهنگ و آموزههای اسلامی، اسلامی شده است؟
آیا عرفان اسلامی داریم یا عرفان مسلمانان؟
آیا اسلام خود تصوف و عرفان به معنای معنویت گرایی خاص، سیر و سلوک تا شهود و لقاء ربّ، مقامات و مکانیسم شناختی و سلوکی یا مراحل و منازل معرفتی ـ رفتاری داشت و دارد یا خیر چنین نیست؟
اسلاید 19 :
سه نظریه درباره نسبت بین اسلام و عرفان:
الف) کسانی که منکر مطلق نسبت اسلام با عرفان و باطنگرایی هستند و تصوف و عرفان را امری بدعتآمیز و مردود شمردهاند
ب) کسانی که بر این باورند تصوف و عرفان خارج از اسلام اما سازگار با آن است یعنی بیگانة سازگار، و از آن تعبیر کردهاند به بِدعَت مَرضی چون رهبانیت در مسیحیت که قرآن در خصوص آن میفرماید: «و رهبانیةً ابتدعوها ما کتبناها علیهم الّا ابتغاء رضوان الله»
ج) کسانی که عرفان را جزئی از اسلام، بلکه به منزلة روح و مغز آن دانستهاند که مانند سایر بخشهای اسلام از قرآن کریم و سنّت نبوی سرچشمه گرفته و از سایر مکاتب و مسالک اقتباس نشده است و صرف مشابهت بین تصوف و عرفان اسلامی با سایر عرفانها دلیل اقتباس نیست که استاد مصباح یزدی نظریة سوم را پذیرفتهاند.
اسلاید 20 :
دو دیدگاه کلان و کلی در خصوص ریشهها و سرچشمة تصوف و عرفان
1.اصالت و استقلال تصوف و عرفان اسلامی در اصل پیدایی و زایش اگرچه در بستر زمان و تبادل فرهنگها و آیین و ادیان و مکاتب و مسالک تحت تأثیر آنها قرار گرفته است چنان که موثر نیز بوده است یعنی اصالت با توجه به تأثیر و تأثر به خصوص در فهم و تفسیرها یا قرائتهای مختلف از آموزههای معنوی اسلام و آداب و رسوم سیر و سلوک و طی مقامات و اذکار و رفتارها به خصوص در چینش و نظم و نضد مقامات و احوال.
2.التقاطی و تلفیقی بودن تصوف و عرفان و عدم استقلال و اصالت آن که تکیه بر آموزههای معنوی و دستور العملهای عرفانی مبتنی بر آیات و سنت و سیرة پیامبر اکرم و صحابه داشته اما بیشتر رنگ و رایحة بیرونی و وارداتی دارد، اگرچه ترکیب و تلفیقی از معنویت اسلامی و سایر ادیان و آیینها و مکاتب است لکن بیشتر بیرونی است تا درونی و لذا ریشههای تصوف در مذاهب هندوئی (برهمایی ـ بودائی، جینی، یوگائی و.) آیینهای چینی (تائوتیزم و.) مکاتب فلسفی یونان اعم از مکتب افلاطون، کلبیون، رواقیون مکتب نوافلاطونیان و.
