بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
فصاحت وبلاغت
اعجازقرآن از دوجنبه است :
لفظی : هنر وزیبایی
معنوی:علمی وفکری
اعجازلفظی قرآن
هنر و زیبائی هم موضوعات و مقولات مختلفی دارد یکی از آنها مقوله سخن است و اتفاقاً انسان در میان همه زیبائیها آن چنان در مورد هیچ مقولهای از مقولههای زیبائی نشان ندهد. ما میتوانیم زیبایی را به دو نوع تقسیم کنیم:
زیبائی حسی؛
زیبایی ذهنی.
زیبائی حسی هم به سمعی و بصری تقسیم میشود.
زیبائی گل و باغچه از نوع زیبائی حسی بصری است و زیبائی یک آواز خوش از نوع حسی سمعی است. آیا زیبائی سخن از این نوع است؟ خیر، بلکه اصولاً زیبایی سخن حسی نیست فکری است از راه حس.
اسلاید 2 :
یک شعر زیبا یا یک نثر زیبا چقدر انسان را جلب میکند؟! آنجا که سعدی میگوید:
منت خدای را عزوجل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت، هر نفسی که فرو میرود ممد حیات است و چون که برآید مفرح ذات، پس در هر نفسی دو نعمت موجود و بر هر نعمتی شکری واجب.
و بلافاصله شعری اضافه میکند:
از دست و زبان که برآید کز عهده شکرش بدر آید
و باز بلافاصله یک آیه از قرآن ضمیمه میکند: «اعملوا آل داود شکرا و قلیل من عبادی الشکور» سپس ادامه میدهد:
فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردین بگستراند و دایه ابر بهاری فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپروراند.
این جملات، شعر و نثرش آن چنان در کنار یکدیگر زیبا چیده شده است که سعدی هفتصد سال قبل مرده ولی گلستان او خودش را حفظ کرده است. چرا خودش را حفظ کرده؟ زیرا زیباست. فصیح و بلیغ است.
اسلاید 3 :
قاآنی از شعرای معروف است و همشهری سعدی و اهل شیراز است همیشه میخواست با سعدی رقابت کند، کتابی هم به آهنگ گلستان گفته است ولی نتوانست بپای سعدی بیاید.
نقل می کنند شبی در شیراز در فصل زمستان با عدهای پای بخاری نشسته بودند و به اصطلاح مجلس بزمی بود و یک نفر قوال هم در آنجا بود که این شعر معروف سعدی را شروع به خواندن کرد.
شبی خوش است و در آغوش شاهد شکرم.
تا آنجا رسید که گفت:
ببند یک نفس ای آسمان دریچه صبح بر آفتاب که امشب خوش است با قمرم.
قاآنی که خودش مرد شعرشناسی است آنچنان تحت تاثیر قرار گرفت که گفت: این مرد دیگر جائی نگذاشته که کسی شعر بگوید!! دیوان شعرش را که جلویش بود، پرت کرد توی بخاری و آن را سوزانید گفت اگر این شعر است دیگر ما نمیتوانیم شعر بگوییم!
پس گاهی یک شعر آنقدر زیبا از آب درمیآید که یک شاعری مانند قاآنی که خودش استاد سخن است یک جا که از زبان یک قوال آن شعر را میشنود آن چنان تحت تاثیر قرار میگیرد که خودش را وقتی با او مقایسه میکند میبیند که او چقدر بالاست و خودش چقدر پائین!! این اثر سخن است.
اسلاید 4 :
فصاحت یعنی روشنی بلاغت یعنی رسائی خلاقیت و جاذبه و ربایندگی.
قرآن به اتفاق هر کس که سخن شناس است، و اندکی با زبان قرآن آشنائی دارد، حتی فرنگیها که با زبان عربی آشنائی پیدا کردهاند، تصدیق کردهاند که از جنبه فصاحت و بلاغت و زیبایی سخن بینظیر است.
اولاً قرآن یک سبک خصوصی دارد، نه نثر است و نه شعر در صورتی که همه سخنها یا نثر است و یا شعر، اما شعر نیست به دلیل این که وزن و قافیه که در شعر کهن از پایههای اصلی شعر محسوب می شد، ندارد.
دوم اینکه ازرکن دیگر شعر که تخیل است هیچ استفاده نکرده بلکه مطالب را بدون هیچ گونه تخیل بیان نموده است.
مراد از تخیلات همان تشبیههای مبالغهآمیزی است که در اشعار آورده میشود تا آنجا که گفته شده است، احسن الشعرا کذبه، یعنی بهترین شعرها دروغترین آنهاست چون هر چه دروغتر باشد قشنگتر میشود، مثل این شعر فردوسی:
زسم ستوران در آن پهن دشت زمین شد شش وآسمان گشت هشت
اسلاید 5 :
یا شاعر دیگری میگوید که: یا رب چه چشمهایست محبت که من از آن یک قطره آب خوردم و دریا گریستم طوفان نوح زنده شد از آب چشم من با آن که در غمت به مدارا گریستم.
علاوه بر این این گونه زیبائیهای سخن، تنها در موضوعات خاصی امکان دارد عشقی و یا حماسی و یا مداحی افراد و یا هجای آنان و هیچ یک از شعرا نمیتوانند و نتوانستهاند در معنویات اظهار هنر بکنند و اگر احیانا بخواهند در معنویات وارد شوند چون نمیشود در خود معنا هنرنمائی نمایند، معنی را در لباس ماده تجسم میدهند و با زبان کنایی آن معنا را بیان میکنند.
مثلاً میخواهند از معرفت بگویند آن را در لباس میآورند و یا از جلال ذات حق میخواهند سخن برانند به زلف تعبیر میکنند و یا از این که هستی خودش را در راه او داده و به مقام فناء فی الله رسیده تعبیر میکنند که: خرقه جائی گرد باده و دفتر جائی. و امثال اینها. ولی قرآن اصولاً خود مسائل معنوی را طرح کرده و در نهایت روانی همچون آب زلال بیان میفرماید.
اسلاید 6 :
قرآن ونهج البلاغه
علی علیهالسلام اولین آیه قرآن یعنی « اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ»(سوره علق/آیه1) را در سن ده یا یازده سالگی قبل از آن که ذهنش به افکار دیگری نقش ببندد، شنیده و از استعداد به حد وفور بهرهمند بوده و مرتباً با قرآن مانوس بوده است
اگر کسی میتوانست مانند قرآن حرف بزند از همه شایستهتر علی علیهالسلام بود ولی در عین حال، این نهجالبلاغه است که ما وقتی آن را در کنار قرآن قرار میدهیم به روشنی احساس میکنیم که دو سبک است.
خطبه ای درنهج ابلاغه که بسیار فصیح وبلیغ است وسراسر موعظه و یادآوری مرگ و عالم آخرت است و واقعاً خطبه تکاندهندهای است، میفرماید: .دارالبلاء مخفوفة و بالغدر معروفة؛ لاتدوم احوالها ولایسلم نزالها احوال مختلفه، و تارات متصرفه، العیش فیها مذموم والامان منها معدوم و انما اهلها فیها اغراض مستهدفه ترمیهم بسهامها (خطبه122)
تا آنجا که یک مرتبه یک آیه قرآن میخواند که: «هُنَالِكَ تَبْلُو كُلُّ نَفْسٍ مَّا أَسْلَفَتْ وَرُدُّواْ إِلَى اللّهِ مَوْلاَهُمُ الْحَقِّ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ». (سوره یونس، آیه 30
با وجود آن که سخن علی علیهالسلام آن همه اوج دارد و موج دارد در عین حال وقتی این آیه قرآن در وسط میآید گوئی آب روی حرف ریخته میشود و چنان مینماید که در یک فضای تاریکی ستارهای پدید آید!!
اسلاید 7 :
قرآن وادیبان عرب
این مطلب معروف است که بازاری بنام بازار عکاظ وجودداشت در ماههای حرام که جنگ قدغن بود، این بازار عرصه هنرنمائیهای شعری بود. شعرای قبائل مختلف میآمدند و شعرهائی سروده بودند در آن جا میخواندند. شعرهائی که در آن بازار انتخاب میشد به دیوار کعبه میآویختند.
هفت قصیدهای که به معلقات سبع مشهور است از اشعاری بود که بالاتر از آنها به نظر عرب نمیرسید مدتها به همان حالت باقی مانده بود. بعد از آمدن قرآن خودشان آمدند و آنها را جمع کردند و بردند.
لبید ابن زیاد از شعرای درجه اول عرب است، پس از نزول قرآن، وقتی مسلمان شد به کلی دیگر شعر نگفت و دائما کارش قرآن خواند بود.
به او گفتند چرا دیگر حالا که مسلمان شدی از هنرت در دنیای اسلام استفاده نمیکنی و شعر نمیگویی؟ گفت دیگر نمیتوانم شعر بگویم اگر سخن این است دیگر آن حرفهای ما همه هجو است و من آن قدر از قرآن لذت میبرم که هیچ لذتی برای من بهتر از آن نیست!!
اسلاید 8 :
وليد بن مغيره مخزومي شخصي است كه در ميان عرب به حسن تدبير مشهور بود او را گل سر سبز قريش ميناميدند پس از نزول آيات اوليه سوره مباركه غافر، پيامبر در مسجد حضور يافت و اين آيات را در حالي كه وليد در نزديكي آن حضرت بود قرائت فرمود.
پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ چون توجه وليد به آيات را مشاهده نمود بار ديگر نيز آيات را قرائت فرمود، وليد بن مغيره از مسجد خارج شد و در مجلسي از طائفه بني مخزوم حاضر شد وگفت:
به خدا سوگند از محمد سخني شنيدم كه نه به گفتار انسانها شباهت دارد و نه به سخن جنيان، گفتار او حلاوت خاصي دارد و بس زيباست. بالاي آن (نظير درختان) پر ثمر و پائين آن (مانند ريشههاي درختان كهن) پر مايه است، گفتاري است كه بر همه چيز پيروز ميشود و چيزي بر آن پيروز نخواهد شد.
اسلاید 9 :
طفيل بن عمرو رومي كه مردي شاعر پيشه و با انديشه و از اشراف عرب بشمار ميرفت عازم خانه خدا گرديد
كساني از قريش به گرد او آمدند تا او را از حضور و شنيدن سخن پيامبر باز دارند، ميگويد محمد را در مسجد يافتم، سخن او را شنيدم و خوشم آمد به دنبال او روانه شدم و با خود گفتم واي بر تو گوش فرا ده اگر سخن راست گفت بپذير و اگر نادرست بود ناشنيده بگير
در خانه به خدمت او شتافتم و عرضه داشتم آن چه داري بر من عرضه كن.
او اسلام را بر من عرضه كرد و آياتي از قرآن براي من تلاوت نمود به خدا سوگند چنين سخني شيوا و جالب نشنيده بودم و مطالب ارجمندتر از آن نيافته بودم از اين رو اسلام آوردم و شهادت به حق را از دل و جان بر زبان جاري ساختم
اسلاید 10 :
آهنگین بودن آیات قرآن
تنها کتابی که میتوان آن را به آهنگ قرائت کرد قرآن است و این مطلب الان به صورت یک رشته علمی درآمده آیات مختلف قرآن آهنگهای مختلف میپذیرد.
یعنی آهنگهای مختلف متناسب با معانی آیات است، مثلا تخویف بکند آهنگی میپذیرد که دل را تکان بدهد و بترساند. و آیاتی که تشویق است آهنگی میپذیرد که آرامش ببخشد
. مقصود از «نظم آهنگ»، آهنگِ برآمده از نظم حروف، کلمات، عبارات و آیات قرآن کریم است که در دوران معاصر، برخی پژوهشگران آن را از نخستین و اصیلترین وجوه اعجاز قرآن کریم برشمردهاند.
اسلاید 11 :
فصاحت اعجازآمیز قرآن کریم میتواند موسیقی و آهنگی در حد اعجاز را پدید آورد.
نظم قرآن نیز همین نسبت را با موسیقی و آهنگ قرآن دارد؛ به این معنا که چینش حروف و کلمات متناسب در کنار هم و در نظر گرفتن تناسب صفات حروف و پیام مورد نظر، نیز گزینش واژگان متناسب، تقدیم و تاخیرها در کلام و غیره زمینه ساز آهنگی قوی تر و فوق العاده برای متن است.
در زمان معاصر برای نخستین بار این جنبه از اعجاز قرآن کریم را مصطفی صادق رافعی در کتاب اعجاز القرآن والبلاغة النبویه، منتشر شده، به سال ۱۳۳۲ ق. مطرح کرده است.
رافعی با ارائه نظریه اعجاز در نظم موسیقی قرآن به بررسی تاثیر ترتیل قرآن بر شنونده و اصوات و آواهای هریک از مخارج حروف و فواصل پایانی آیات پرداخت
هماهنگی میان الفاظ و معانی مستلزم آن است که الفاظ قرآن از چینش بسیار دقیق و پیچیدهای برخوردار باشد که در عین حالی که به نظر میرسد واژگان گاه برای تنظیم آهنگ آیه به کار گرفته شده یا از جایگاه اصلی خود تغییر یافته (تقدیم و تاخیر) در همین حال از نظر معنایی نیز از نقش حساب شدهای برخوردار است؛
برای نمونه در آیات «اَلَکُمُ الذَّکَرُ ولَهُ الاُنثی تِلکَ اِذًا قِسمَةٌ ضیزی» نجم/21-22“
در عین حال که کلمه «اِذاً» برای پر کردن آهنگ آیه به کار گرفته شده و بدون آن، آهنگ آیه مختل میشود، با این حال عاری از نقش معنایی دقیق نیز نیست؛
اسلاید 12 :
همزمان با رافعی، مصطفی محمود نیز در کتاب القرآن محاولة لفهم عصری بر اعجاز قرآن از جنبه صوتی و موسیقی تاکید کرده است.
از نظر مصطفی محمود نیز موسیقی و آهنگ برآمده از آیات با معنای آنها هماهنگی کامل دارد. او موسیقی را به دو قسم بیرونی و درونی وباطنی تقسیم کرده و موسیقی اعجازآمیز قرآن را از نوع درونی و باطنی معرفی میکند
درحالی که موسیقی شعر از نوع موسیقی بیرونی است و همین تفاوت، سبب امتیاز موسیقی قرآن از موسیقی سایر متون آهنگین، به ویژه شعر است.
وی درباره تفاوت موسیقی بیرونی و درونی میگوید: موسیقی بیرونی حاصل قافیه، بحر و وزن شعر یا جمله است، درحالی که موسیقی درونی به قافیه و وزن و بحر ارتباط ندارد، بلکه قائم به ذات است و به گونه حیرت آور و غیر قابل وصفی از درون و بیرون و لابه لای کلمات برمی خیزد و دانسته نیست که چگونه کامل میشود.
او در جای دیگر ویژگی اصلی موسیقی درونی قرآن را پیوند عمیق و قوی میان موسیقی برخاسته از تلاوت آیات، و معنا و غرض آنها میداند.
به اعتقادی این پیوند آن چنان دقیق است که اجازه نمیدهد حرفی از آیه را تغییر داد یا واژهای را جایگزین واژهای دیگر یا جملهها را جابه جا کرد، با این همه او تاکید میکند که موسیقی قرآن بیش از آنکه قابل وصف باشد احساس کردنی است.
اسلاید 13 :
برای نمونه هنگامی که خداوند به شب و روز سوگند یاد میکند واژگانی را به کار گرفته که تصویر سازی میکند و آهنگ آرامی را به گوش میرساند: «والَّیلِ اِذا عَسعَس والصُّبحِ اِذا تَنَفَّس (تکویر17-18)
کلمه «عسعس» با ۴ حرفش شب را با همه آنچه در آن است به تصویر میکشد و از آیه بعدی نور فجر دیده میشود و با آیه، آواز گنجشک و بانگ خروس به گوش میرسد و احساس حرکت و جنب و جوش و نشاط به دست میدهد؛
اما همین که آیات نزول عذاب و نابودی قوم عاد را قرائت میکنی: «واَمّا عادٌ فَاُهلِکوا بِریح صَرصَر عاتِیَه سَخَّرَها عَلَیهِم سَبعَ لَیال وثَمـنِیَةَ اَیّام حُسومـًا فَتَرَی القَومَ فیها صَرعی کَاَنَّهُم اَعجازُ نَخل خاوِیَه(حاقه6-7)
از لابه لای آیات وزش بادهای شدید و پراکنده شدن تنه نخلهای توخالی به گوش میرسد و سرزمین ویران شده قوم عاد تصویرسازی میشود
«وقیلَ یـاَرضُ ابلَعی ماءَکِ ویـسَماءُ اَقلِعی وغیضَ الماءُ وقُضِیَ الاَمرُ» (هود44)
مشاهده میکنی که چگونه توفان سهمگین و هولناک زمان نوح در آیات آن منعکس شده است: و بدین ترتیب متناسب با معنای آیه، آهنگ حروف و کلمات نیز از فراز و فرود و شدت و نرمی برخوردار میشود.
اسلاید 14 :
صبحی صالح بر گوشهای از آهنگ دعاهای قرآن تاکید کرده و نشان داده است که چگونه دعاها که نوعی سرود است با واژگان برگزیده، همراه با سجعی لطیف، تکیهای دلنشین و مطابقتی دل انگیز، از زبان پیامبران و صدّیقان و صالحان بازگو شده و همواره تصویرگری کرده و تخیل شنونده را برمی انگیزد:
«رَبَّنا ما خَلَقتَ هـذا بـطِلاً سُبحـنَکَ فَقِنا عَذابَ النّار رَبَّنا اِنَّکَ مَن تُدخِلِ النّارَ فَقَد اَخزَیتَهُ وما لِلظّــلِمینَ مِن اَنصار رَبَّنا اِنَّنا سَمِعنا مُنادِیـًا یُنادی لِلاِیمـنِ اَن ءامِنوا بِرَبِّکُم فَـامَنّا رَبَّنا فَاغفِر لَنا ذُنوبَنا وکَفِّر عَنّا سَیِّـاتِنا وتَوَفَّنا مَعَ الاَبرار رَبَّنا وءاتِنا ما وعَدتَنا عَلی رُسُلِکَ ولا تُخزِنا یَومَ القِیـمَةِ اِنَّکَ لا تُخلِفُ المِیعاد» (آل عمران191-194)
تکرار «رَبَّنا» در این آیات دل را نرم میکند و طراوت ایمان را در دل برمی انگیزد.
اسلاید 15 :
نظر مرحوم آیت الله طالقانی
طالقانی با تاکید بر اینکه در قرآن بیش از هرچیز آهنگی که از وقف و حرکت، وصل و فصل، مدّ و قصر، کوتاهی و بلندی جملات، ادغام و ارسال، اخفاء و اظهار و مانند اینها برمی آید و صدای حروفی که در وسط یا در آخر کلمات و آیات منعکس میشود انطباق خاصی با معانی و مقاصد قرآن دارد
رابطه موسیقی اعجازآمیز قرآن را افزون بر دو دانش «معانی و بیان»، با دانش «تجوید» نیز یادآور میشود، با این حال معتقد است کیفیت انطباق آهنگ کلمات و آیات با معانی و مقاصد قرآن که واقعیات و اوضاع یا صفات درونی گوینده را مینمایاند به آسانی تحت ضابطه و قاعده درنمی آید.
به نظر طالقانی همین ترکیب و هماهنگی کلمات با یکدیگر و با معانی و نمایاندن صورت و واقعیت مقصود است که قرآن را مانند وجود و ترکیب موجودات در صور گوناگون در آفرینش، معجزه ساخته است و مانند ترکیب عناصر طبیعی اگر کلمهای را به کلمه مرادف آن تبدیل کنیم یا حرفی را از جای خود برداریم یا فصل و وصل و وقف و حرکت و اوج و حضیض و ایقاع کلمات رعایت نشود در نظم و هماهنگی و رسانیدن معنا و مقصود اخلال پیش میآید.
اسلاید 16 :
نمونههایی دیگر از تناسب میان آهنگ و پیام سوره را که مورد توجه طالقانی و دیگران بوده است، میتوان در سورههای فیل، قریش، همزه، قارعه، زلزال و عادیات نشان داد
