بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
دستور زبان فارسی جلسه اول
اجزای سازنده زبان
واج: کوچکترین واحد سخن است که تنها صوت دارد امّا معنا ندارد و در عین حال سبب تمایز معنایی میشود؛ به زبان دیگر، صداهایی که سبب تمایز معنای دو واژه یا تکواژ میگردند، واج نامیده میشوند. مثلاً جفت واژه های: سَر، سیر؛ سیر، سور؛ سور، سار؛ سار، زار، زَر،پَر، پور؛ پور، نور، ؛ نور، کور تنها در یک واج با هم اختلاف دارند و به دلیل همان یک اختلاف، بین آنها تمایز معنایی ایجاد شده است.
تعداد واجها: تعداد واجها در زبانهای مختلف بشری معمولاً بین بیست تا چهل است و در زبان فارسی این تعداد عبارت است از23 صامت و 6 مصوّت.
صامت به آن گروه از آواهای گفتاری گفته میشود که در ادای آنها جریان هوا پس از گذشتن نای گلو، در نقطهای میان گلو و لب، ناگهان بر اثر مانعی متوقّف میشود و با فشار از تنگایی میگذرد یا از خطِّ میانهی دهلیز منحرف میشود و یا یکی از اعضای گفتار برتر از گلو را به اهتزار درمیآورد. شماره صامتهای زبان فارسی 23 است.
مصوت از ریشه صوت می آید یعنی صدا دار . صامت ها به کمک مصوّت ها تلفّظ میشوند. زبان فارسی سه مصوّت کوتاه و سه مصوت بلند دارد.
اسلاید 2 :
تک واژ چیست؟
تکواژ چیست؟ یکی از واحدهای زبان است که از یک یا چند واج ساخته می شود. تکواژ گاهی معنا و کاربرد مستقل دارد و گاهی کاربرد و معنای مستقل ندارد و در ساختمان واژه های دیگر به کار می رود. انواع تکواژ: تکواژها را به دو دستـه، تکواژ آزاد و تکواژ وابسته تقسیم می کنند.
اسلاید 3 :
تکواژ آزاد قاموسی چیست؟
تکواژ آزاد قاموسی یا واژگانی: این نوع تکواژها، یک واژهی مستقل و معنی دار هستند. مانند: اسم ها، صفت ها، بن مضارع فعل و بن ماضی فعل و معمولاً در فرهنگ لغات تنظیم شده اند و معنا دارند. تکواژهای واژگانی دامنه ی باز و نامحدود دارند زیرا با گذر زمان دچار دگرگونی شده، بر شمارشان افزوده یا از شمارشان کاسته می شود.
تکواژهایی که به صورت واژههای ساده به کار می روند یا پایه ی واژه را در واژههای دیگرتشکیل دهند، تکواژ واژگانی یا قاموسی گفته می شود، مانند:
-اسمها و صفت ها: باغ، میز، آب، کتاب، دفتر، گل، نمک، آب، سرد،خوب، چاق، بلند، کوتاه،گرم و.
- بن فعل ها:"گو" در «می گوید»، "گفت" در «می گفت»، "گری" در «می گرید»، "سوز" در «می سوزد» ، "نواخت" در« می نواخت» و . .
اسلاید 4 :
تکواژ آزاد دستوری چیست؟
انواع تکواژ آزاد دستوری:
1- نقش نمای اضافه (کسره): آسمانِ آبی- خانهیِ چوبی- گلستانِ دیدنی
کسره در میان کلمات مشتق- مرکبی مانند «تختِ خواب»، «رختِ خواب» و «تخم ِ مرغ» وند اشتقاقی است و تکواژ آزاد دستوری نیست.
2- نقش نمای متمّم ساز (حروف اضافه): از، به، با، بر، در، برای ِ و . .
3- نقش نمای مفعول ساز: را
4- نقش نمای منادا ساز: ای ، یا، ایا و مصوّت بلند« ا » در آخر اسم
5- پیوندهای وابسته ساز (حروف ربط وابستگی): که، تا، چون، زیرا، اگر، ار، چو
6- پیوندهای همپایه ساز (حروف ربط همپایگی): و، اما، ولی، یا، هم، لکن، لیکن، لیک
7- «و» عطف (در میان دو واژه)
اسلاید 5 :
تکواژهای وابسته کدامند؟
تکواژهایی که استقلال کاربردی ندارند و همیشه در ترکیب با تکواژهای آزاد ارزش پیدا می کنند. به عبارت دیگر، این نوع تکواژها هیچ گاه در ساختمان جمله، استقلالمعنایی، دستوری، املایی و آوایی ندارند و همیشه جایگاه دستوری، آوایی و معنایی آن ها در زبان، پس از پیوند با تکواژهای دیگر مشخص می شود.
پیشوند: وندی است که پیش از تکواژ پایه می آید.
مانند:
با : باسواد، باعلاقه، باهنر، باادب، باشعور،
بی: بی نام، بی شرم، بی ادب، بی تربیت، بی باک، بی تاب، بی پایاب، بی پروا، بیدل، بیراهه، بیاندازه، بیحساب، بیکاره، بی پایان، بی چیز، بی چاره، بی همتا، بی هوش
نا: نادان، ناتوان، ناخواست، ناخوانا، ناخوش، ناخودآگاه، ناداشت، نادرست، نادیده، نارسا، ناروا، ناساز، ناسزا، ناشایست، ناهموار، ناهنجار، نایاب
اسلاید 6 :
تقسیم بندی واج ها از نظر ساخت
در این نوع طبقهبندی، تکواژها به دو نوع اشتقاقی و تصریفی تقسیم میشوند.
1- تکواژ اشتقاقی:
1- تکواژهای اشتقاقی: برای ساختن و افزایش واژه های تازه ی زبان به کار می روند و در زبان فارسی شمار آن ها بیشتر از تکواژهای تصریفی است. زبان شناسان این بخش را ساخت واژه ی اشتقاقی میخوانند.
تکواژهای اشتقاقی بر دو نوع هستند:
الف) واژه ساز: آن است که واژه ی جدیدی می سازد امّا مقوله ی دستوری آن را تغییر نمی دهد. مانند
«-ِ ستان»: گل (اسم)، گلستان (اسم)
«بان»: باغ (اسم)، باغبان (اسم)
ب) اسم ساز، صفت ساز و قیدساز(مقوله ساز):
آن است که علاوه بر ساختن واژه ی جدید، مقوله ی دستوری آن را نیز تغییر می دهد. مانند:
«گین»: اندوه (اسم)، اندوهگین (صفت)
اسلاید 7 :
تکواژهای تصریفی(صرف)
2) تکواژهای تصریفی (صرفی):
این تکواژها واژه ی تازه ای نمی سازند، بلکه واژه را برای جای گرفتن در ساخت جمله آماده می کنند. زبان شناسان این بخش را ساخت واژه ی تصریفی می خوانند.
تکواژهای تصریفی عبارتند از:
1- نشانه های جمع: ها، ان، ون، ین، ات ← گل ها، دختران و . .
2- «ی» نکره که به آخر اسم افزوده می شود ← گلی خریدم. دختری دیدم.
3- علامت «تر» در صفت تفضیلی (روان تر، بهتر) و قید (افسونگرانه تر، مردانه تر) و علامت «ترین» در صفت عالی (خوب ترین، بهترین).
4- پیشوندهای فعلی «ﺒ» (در فعل امر و مضارع التزامی)، «ﻨ» (در فعل های نهی و نفی) و «می» (در فعل ماضـی استمـراری، مضـارع اخبـاری، ماضـی مستمـر و مضـارع مستمـر) ← بخـوان، بنویسـم، نرو، نرفت، می رفت، می رود و . .
اسلاید 8 :
ادامه تکواژهای تصریفی
5- شناسه های ماضی نقلی: ام، ای، ایم، اید، اند ← رفته ام، گفته ای و . .
6- شناسه های فعل: -َ م، ی، -َ د، یم، ید، -َ ند ← رفتم، رفتی و . .
* چند نکته درباره ی شمارش تکواژ و واژه:
1- تکواژهای آزاد قاموسی هم تکواژ هستند و هم واژه به شمار میآیند.
2- تکواژهای آزاد دستوری، یک تکواژ و یک واژه هستند.
3- واژه های «بدونِ»، « بهرِ» و«برای ِ» ً یک تکواژ و یک واژه است. زیرا کسره جزیی از این کلمه است از همین رو نه تکواژ جداگانه ای به شمار می آید و نه واژه ی جداگانهای:
برای ِ من: تکواژ : برای ِ + من واژه : برای ِ + من
4- واج های میانجی (ی، ک، گ، ج، همزه، و)، تکواژ به شمار نمی آیند:
خفتگان: تکواژ : خفته + ان واژه : خفتگان
* لازم بـه یادآوری است کـه در کلماتی چـون ملکوتیان، سپاهیـان، فـرهنگیان، دانشگاهیان، عامیانه و نظایـر آن ها، «ی» میانجی در نوشتار ظاهر نمی شود، بنابراین «ی» موجود در ساختار ِ نوشتاری ِ این واژه ها، نه «ی» میانجی بلکه یک تکواژ وابسته ی اشتقاقی است:
دانشگاهیان: تکواژ : دان + -ِ ش + گاه + ی + ان واژه : دانشگاهیان
اسلاید 9 :
ادامه تکواژهای تصریفی
5- از میان انواع «ی» ، فقط «ی» اسنادی هم تکواژ و هم واژه به شمار می آید، در حالی که انواع دیگر «ی» فقط تکواژ محسوب می شوند. پرکاربردترین انواع «ی» در زبان فارسی امروز عبارتند از:
«ی» نکره: دفتری خریدم. تکواژ :دفتر + ی/ واژه : دفتری
«ی» صفت نسبی (اسم + ی): ارغوانی. تکواژ : ارغوان + ی/ واژه : ارغوانی
«ی» صفت لیاقت (مصدر + ی): دیدنی. تکواژ : دید + -َ ن + ی/ واژه : دیدنی
«ی» مصدری (صفت، ضمیر یا اسم + ی): خوبی. تکواژ : خوب + ی/ واژه : خوبی
(بن ماضی + ی): کاستی. تکواژ : کاست + ی/ واژه : کاستی
«ی» شناسه ی دوم شخص مفرد افعال: گفتی. تکواژ : گفت + ی/ واژه : گفتی
«ی» اسنادی که به جای فعل «هستی» می باشد: (تو) معلّمی. (= معلّم هستی.)
تکواژ : معلّم + ی / واژه : معلّم + ی
*نکته: علاوه بر «ی» اسنادی، «-َ م»، «یم»، «ید» و «-َ ند» که به ترتیب به جای فعل های «هستم»، «هستیم»، «هستید» و «هستند» می باشند نیز به تنهایی یک واژه به شمار می آیند:
خوبم (= خوب هستم.): تکواژ : خوب + -َ م/ واژه : بخوب + -َ م
اسلاید 10 :
ادامه تکواژهای تصریفی
6- در فعل هایـی کـه شناسـه ظاهـر نمی شود، شناسه ی محـذوف با علامت تهی (Ø) نشان داده میشـود و در شمارش تکواژها، علامت تهی نیـز یک تکواژ به شمار می آیـد. فعل هایی که دارای تکواژ تهی هستند، عبارتند از:
سوم شخص مفرد همه ی فعل های ماضی به جز ماضی التزامی:رفته بود: تکواژ : رفت + ه + بود + Ø / واژه : رفته بود
نکته: سوم شخص مفرد ماضی مستمر دارای دو تکواژ تهی است:
داشت می رفت: تکواژ : داشت + Ø + می + رفت + Ø / واژه : داشت می رفت
فعل های مضارع «است» و «نیست»:
است: تکواژ : است + Ø / واژه : است . نیست: تکواژ: نی + است+ Ø / واژه: نیست
دوم شخص مفرد افعال امر و نهی:
برو: تکواژ : ب + رو + Ø / واژه : برو. بخوان: تکواژ: ب + خوان+ Ø / واژه: بخوان
نترس: تکواژ : ن + ترس + Ø / واژه: نترس. نخوان: تکواژ: ن + خوان+ Ø / واژه: نخوان
نکته: افعالی که با تکواژ «ان» گذرا می شوند، اگر به صورت امر یا نهی به کار روند، دارای سه تکواژ خواهند بود:
بترسان: تکواژ : ب + ترسان + Ø / واژه : بترسان.. بخوابان: تکواژ: ب + خوابان+ Ø / واژه: بخوابان
*نکته: در فعل های آینـده تکواژ تهـی کاربـرد ندارد. زیـرا در ایـن فعل ها شناسـه به فعل کمکی (خواه) افزوده می شود:
خواهد رفت: تکواژ : خواه + -َ د + رفت/ واژه : خواهد رفت
اسلاید 11 :
ادامه تکواژهای تصریفی
7- افعال ماضی بعید، ماضی نقلی، ماضی التزامی، ماضی مستمر، مضارع مستمر، آینده و مجهول که دارای فعل کمکی هستند، روی هم رفته یک واژه به شمار می آیند:
گفته میشود: تکواژ : گفت + ه + می + شو + -َ د/ واژه : گفته می شود
دارد می رود: تکواژ : دار + -َ د + می + رو + -َ د/ واژه : دارد می رود
8- در هنگام شمردن واژه ها توجه به ساده، پیشوندی یا مرکب بودن فعل بسیار مهم است زیرا اگر فعلی مرکب باشد، آن را همراه با جزء اسمی اش ً یک واژه به شمار باید آورد.
پخت غذا را در برنامه قرار می دهد. (فعل مرکب یک واژه است.)
بدیهی است که در فعلهای پیشوندی نیز فعل را همراه با پیشوند آن، یک واژه به شمارمی آورند.
آب باران در منافذ زمین فرو رفت (فعل پیشوندی یک واژه است.)
9- نشانههای خاص عربی تکواژ نیستند. این نشانه ها عبارتند از: «ال»، «تنوین»، «حروف جر»،«ة» و«ی».
واژگانی چون السّاعه، السّلام، الغرض، لذا، علی القاعده، بلاشک، مع الوصف، من جمله، ندرتاً شخصاً، نسبتاً، امیرالمؤمنین، سیّدالشّهدا، مشترک المنافع و نظایر اینها همه شبه ساده هستند و نشانه های عربی یک تکواژ نیستند.
اسلاید 12 :
ادامه تکواژهای تصریفی
10- ضمایر متّصل یا چسبیده ی «-َم، -َت، -َش، -ِمان، -ِتان، -ِشان» هر کدام یک تکواژ و یک واژه هستند.
کتابم : کتاب + -َم (دو تکواژ) کتاب + -َم (دو واژه)
11- هر بن فعل چه ماضی باشد یا مضارع؛ با تکواژ گذرا ساز باشد یا نه یک تکواژ به شمار میآید.
مانند: رس، رسید،رسان، رساند،خور، خورد، خوران، خوراند،پوش، پوشید، پوشان، پوشاند،ره، رهید، رهان، رهاند، خواب، خوابید، خوابان، خواباند؛ هر کدام فقط یک تکواژ آزاد به شمار می آیند.
12- فعل در وجه مصدری(استثنایی و بدون نهاد) تکواژ صفر ندارد زیرا زمان و شخص خاص ندارد. مانند: نمی شودگفت، نمی توان خورد، نباید رفت و مانند این موارد تکواژØ ندارند.
13- همه واژگانی که بر اساس مصدرهای عربی ساخته شده اند، یک تکواژ و یک واژه هستند. مانند:
مبارزه، مکاشفه، مجادله، محاوره، مناظره، مقابله، مشاوره، مداخله، مراقبه، مراقبت و . بر وزن مفاعلة ی عربی و.
برخی موارد مهم:
- تکواژØ، نمود آوایی ندارد.
- صامت های میانجی تکواژ نیستند.
- ة تأنیث،ال معرفه، تنوین و حروف جر نشانه ی عربی هستند و تکواژ نیستند.
اسلاید 13 :
ادامه تکواژهای تصریفی
7- افعال ماضی بعید، ماضی نقلی، ماضی التزامی، ماضی مستمر، مضارع مستمر، آینده و مجهول که دارای فعل کمکی هستند، روی هم رفته یک واژه به شمار میآیند: گفته می شود: تکواژ : گفت + ه + می + شو + -َ د/ واژه : گفته می شود؛ دارد می رود: تکواژ : دار + -َ د + می + رو + -َ د/ واژه : دارد می رود
8- در هنگام شمردن واژه ها توجه به ساده، پیشوندی یا مرکب بودن فعل بسیار مهم است زیرا اگر فعلی مرکب باشد، آن را همراه با جزء اسمی اش ً یک واژه به شمار باید آورد.
پخت غذا را در برنامه قرار میدهد. (فعل مرکب یک واژه است.)
بدیهی است که در فعل های پیشوندی نیز فعل را همراه با پیشوند آن، یک واژه به شمارمی آورند.
آب باران در منافذ زمین فرو رفت (فعل پیشوندی یک واژه است.)
9- نشانه های خاص عربی تکواژ نیستند. این نشانه ها عبارتند از: «ال»، «تنوین»، «حروف جاره»،«ة» و«ی».
نشانه های خاص عربی، تکواژ به حساب نمیآیند و ساخت چنین واژه هایی، شبه ساده است.
واژگانی چون السّاعه، السّلام، الغرض، لذا، علی القاعده، بلاشک، مع الوصف، من جمله، ندرتاً شخصاً، نسبتاً، امیرالمؤمنین، سیّدالشّهدا، مشترک المنافع و نظایر اینها همه شبه ساده هستند و نشانه های عربی یک تکواژ نیستند.
10- ضمایر متّصل یا چسبیدهی «-َم، -َت، -َش، -ِمان، -ِتان، -ِشان» هر کدام یک تکواژ و یک واژه هستند.
کتابم : کتاب + -َم (دو تکواژ) کتاب + -َم (دو واژه)
