بخشی از مقاله
مقدمه
بارش در ایران ازمتغیّرترین عناصر اقلیمی شمرده میشود که تغییرات آن در گسترهی جغرافیایی کشور قابـل ملاحظه است. تفاوتهای مکانی بارش در ایران از یکسو به طبیعت رفتار مکانی بارش بازمیگردد کـه درکـل پدیدهای متغیّر است و تغییرات مکانی شدیدی را از خود نشان میدهد. از سوی دیگـر، تنـوّع منشـأ بـارش در نقاط مختلف ایران، سببشده تا در هر منطقه مقدار ریزشهای جوّی و زمان بارش متفاوت باشـد. تـاکنون بـا
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نویسنده مسئول: E-mail: halabian_a@yahoo.com 15099050199
13 جغرافیا و پایداری محیط، شمارهی 3، بهار 4114
توجّهبه اهمّیّ ت بارش در ایران، بهسبب نقش خطیری که در ارزیابی مهیّایی بالقوّه ی منـابع آب آبخیزهـا دارد،
پژوهشهای فراوانی دربارهی ویژگیهای این عنصرمهمّ اقلیمی انجام گرفتـه اسـت، بـا ایـن حـال هنـوز هـم نادانستههای فراوانی دربارهی اینمتغیّر اقلیمی وجود دارد. از لحاظ الگوی زمانی نیز بارش در ایـرانبـه دلیـل قرارگیری کشور در منطقهی خشک، دارای تغییرات زمانی فراوانی است (مسعودیان، .(092 :0951
درکل ناحیهبندی و طبقهبندیطیّ دورهی زمانی طولانی در تمامی زمینههای علم جغرافیـا همـواره مـدّ نظر بوده است، هرچند نخستین تلاشها در این زمینه در آبوهواشناسی انجـام گرفتـه، امـا تغییـر مـرز بـین مناطق مختلف اقلیمی همچون یک مشکل باقی مانده است. یونانیان با استفاده از تغییر زاویهی تـابش، سـطح زمین را به سه ناحیهی گرم، معتدل و سرد و سال را در چارچوب چهار فصل تقسیم کردهانـد، بـا ایـن حـال از اواسط قرن گذشته، افراد مختلفی در سطح دنیا، طرحهای طبقهبندی زیادی را ارائه کردهاند کـه در جهـان در سطح میکرو و ماکرو بهکار برده شده است (حیدری، علیجـانی، .(0934 در ایـن راسـتا اسـتفاده از روشهـای نوین آماری، همچون تحلیل خوشهای، ابزار سودمندی برای طبقهبنـدی بـارش ایسـتگاه و درمجمـوع بررسـی رفتار زمانی و مکانی آن است (گادگیل1 و همکاران، 0541؛ ژانگ2 و همکـاران، 2110؛ مرزبـان3 و همکـاران، .(2112 فیتادی ای. کی.4 و همکارانش (0554) توزیع مکانی و زمانی بارش را در شمالغرب یونـان بـرای 55 ایستگاه با ماتریس T به ابعاد 55×02 مطالعه کردند. دومروس5 و همکاران (0554) به روش تحلیل ملّؤفههای اصلی و تحلیل خوشهای روی بارش ماهانهی 30 ایستگاه کشور، سهمؤلّفهی اصـلی و پـنج رژیـم بـارش را در ایران شناسایی کردند. جسن6 و همکاران (2115) بارشهای سنگین شمال راین ـ وسـتفالیا7 را بـا اسـتفاده از دادههای راداری و بارانسنجهای منطقه بررسی کردند. نتایج پژوهش آنها نشان داد که تعیین گسترهی فضایی نواحی بارشی سنگین (بیش از 011 میلیمتر)، تنها بهکمک دادههـای راداری یـا بـارانسـنجهـای فـراوان در منطقه امکانپذیر است. سیبرت8 و همکاران (2112) برای مطالعهی الگوهای همدید و منطقـهای بـارشهـای سنگین در اتریشطیّ، سالهای 0535-59 (یک دورهی 05 ساله)، از دادههای 090 ایسـتگاه اقلیمـی بهـره گرفتند و هفت الگوی همدید مربوط به این بارشها و نیز هفت ناحیهی بارشـی در اتـریش را بـا روش تحلیـل خوشهای شناسایی کرده و در هر ناحیه الگوهای آنها را تحلیل و بررسی کردند.
بابایی فینی و فرجزاده (0935) به پهنهبندی تغییرات مکانی و زمـانی بـارش در ایـران پرداختنـد کـه بـا استفاده از روش واسطهیابی، هفت الگوی بارش مکانی و هفت الگوی بارش زمـانی را در سـطح کشـور یافتنـد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Gadgil 2. Zhang 3. Marzban
4. Fotidi, A. K. 5. Domroes 6. Jessen
7. Rhine-Westphalia 8. Seibert
تحلیل رفتار مکانی ـ زمانی بارش روزانه در نواحی مرکزی و جنوبغربی ایران 11
جهانبخش و ذوالفقاری (0940) در بررسی الگوهای سینوپتیک بارشهای غرب ایران و بر اساس نتایج تحلیـل عاملی، پنج ناحیهی بارش روزانه بهنامهای ناحیهی مرکزی، ناحیهی شمالغربی، ناحیهی جنوبغربی، ناحیهی خزری (شمالشرق) و ناحیه شرق را مشخّص کردهاند. عزیزی و رضیئی (0940) بـه تحلیـل و طبقـهبنـدی رژیم بارشی غرب ایران با استفاده از روشهای تحلیلیمؤلّفههای اصلی و خوشهای پرداختهاند. نتـایج پـژوهش آنها پنج زیرمنطقهی همگن از نظر رژیم بارشی در غـرب ایـران را نشـان مـیدهـد کـه جهـتگیـری آنهـا بـا ناهمواریهای غرب ایرانکاملاً هماهنگ و نقش کوهها و عرض جغرافیایی در مرزبندی مناطق بهروشنی دیـده میشود. دینپژوه و همکاران (0942) به پهنهبندی اقلیم بارش در ایران پرداختهاند و در آن از اکثرمتغیّرها با روش تجزیه به عاملها و تجزیهی خوشهای بهره گرفتهاند و کـلّ کشـور را بـه شـش ناحیـهی همگـن و یـک ناحیهی غیرهمگن تفکیک کردهاند. مسعودیان (0942) رژیمهای بارشـی ایـران را بـهروش تحلیـل خوشـهای بررسی کرد. شناسایی دوازده رژیم بارشی از نتایج این بررسی است که بـا عنـاوین رژیـمهـای بارشـی میانـهی جنوبی، فارسی، کردی، سیستانی، خراسان غربی، خراسـان شـرقی، خـوزی، هرمـزی، آذری، بلـوچی، میانـه و شمالی نامگذاری شدهاند. همچنین مسعودیان (0944) نواحی بارشی ایران را براساس تحلیل خوشهای مطالعه کرد و نشان داد که برحسب مقدار و زمان دریافت بارش در ایران، هشت ناحیـهی بارشـی متمـایز وجـود دارد. کاوسی و مشکانی (0942) در مطالعهای نسبت به پهنـهبنـدی و تحلیـل فضـایی بـارش ایـران بـا اسـتفاده از دادههای میانگین بارش ایستگاههای هواشناسی اقدام کردند و بـا کـاربرد روشهـای نـوین زمـین آمـاری1بـه پیشبینی سطح تراز ریزش باران برای کلّ نقشهی ایران پرداختند. نتایج این پـژوهش نشـان از ایـن دارد کـه پیشبینی حاصل از همکریگینگ بهتر از کریگینگ و روش کریگینگ بهتـر از عکـس فاصـلهی مـوزون اسـت. کریمی احمدآباد (0942) به بررسی منابع تأمینکنندهی رطوبت بارشهای ایران پرداخته و برای رسـیدنبـه این هدف، از روش مجموع قائم واگرایی شار افقی رطوبت استفاده کرده است. شناسایی ده ناحیـهی بارشـی در ایران از نتایج این پژوهش است.
مواد و روشها
در این پژوهش برای پهنهبندی و تحلیل رفتار مکانی و زمانی بارش در مرکـز و جنـوبغـرب ایـران، دادههـای روزانهی بارش 005 ایستگاه همدید، اقلیمشناسی و بـارانسـنجی درنـواحی مـورد نظـر از 0925/01/00 تـا 0949/01/00 خورشیدی 0550/0/0) تا (2115/02/90 بـا بـیش از 01 سـال آمـار گـردآوری شـد (شـکل شمارهی .(0 ابتدا آرایهای با آرایش S و بهابعاد 05325×005تهیّه شد. سـپس میـانگین بـارش روزانـهی هـر ایستگاه برای هر یک از روزهای تقویم خورشیدی محاسبه و در ادامه با استفاده از روش کریگینـگ، بـارش در
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Geostatistics
11 جغرافیا و پایداری محیط، شمارهی 3، بهار 4114
پهنهی مورد بررسی روی یاختههای 05×05 کیلـومتر درونیـابی و بـدین ترتیـب آرایـهی جدیـدی بـهابعـاد 922×9321 بهدست آمد. این آرایه اساس داوریهای ما دربارهی نواحی بارشی قلمرو مطالعاتی قرار گرفت.
شکل .9 نقشهیموقعیّت منطقه و پراکندگی ایستگاههای مورد بررسی
در ادامه، با اندازهگیری فاصلهیاقلیدسی بارش برای کلّ پهنه، بهازای همهی روزها، درجـهی ناهماننـدی مکانها با یکدیگر مورد سنجش قرار گرفت.
رابطهی (0 Ps )( Pr Ps ) (Pr d 2rs
: d 2rs فاصلهی اقلیدسی نقطـهی r ام بـه مختصـات r , r و نقطـهی s ام بـه مختصـات s , s یـا
فاصلهی اقلیدسی گروه r ام و گروه s ام؛
: Pr بارش نقطه یا گروه r ام؛ : Ps بارش نقطه یا گروه s ام.
پس از اندازهگیری فواصل اقلیدسی، یک تحلیل خوشهای بـهروش ادغـام وارد1 روی آرایـهی فواصـل (D) انجام گرفت و 922 نقطهی آرایهی P برحسب درجهی همانندی با یکدیگر، خوشه شد.
در روش وارد گروههای r و s در صورتی ادغام میشوند که افزایش پراش ناشی از ادغـام آنهـا نسـبت بـه ادغام هر یک از آنها با دیگر گروهها، کمینه باشد؛ یعنی:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Ward
تحلیل رفتار مکانی ـ زمانی بارش روزانه در نواحی مرکزی و جنوبغربی ایران 13
رابطهی (2 nr ns d 2rs d(r, s)
ns ) (nr
که در اینجا:
: d 2rs فاصلهی بین گروه r و گروه S است که بهروش پیوند مرکزی بهدست آمده باشد؛ : nr تعداد اعضای گروه r؛
: ns تعداد اعضای گروه S است.
