بخشی از مقاله
چکیده
دما و بارش به عنوان عمده ترین و اساسی ترین عناصر تاثیرگذار بر آمایش سرزمین به شدت تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله ارتفاع، عرض جغرافیایی، طول جغرافیایی و دوري و نزدیکی به دریا قرار دارند؛ هرچند در همه عرض ها و طول هاي جغرافیایی ایستگاه هاي اقلیمی پراکنده شده اند ولی با توجه به تنوع ارتفاعی در ایران، ناهمواريها بیشتر از عرض و طول جغرافیایی بر عناصر اقلیمی همچون دما و بارش اثر می گذارد؛ از این رو بین دما و بارش با سه متغیر مستقل ارتفاع، عرض و طول جغرافیایی به صورت ترکیبی در 15 حوضه داخلی ایران رابطه سنجی گردید و از بین روابط موجود بهترین رابطه در حوضه اعمال و تجزیه و تحلیل گردید.
در این پژوهش ابتدا بر اساس خط تقسیم آب و توپوگرافی، 15 حوضه آبریز - ارومیه، گاوخونی، مهارلو، بختگان، میقان، قم، درانجیر، جازموریان، ابرکوه، بافق، اردستان، یزد، قطروییه، سیرجان و لوت - استخراج گردید. داده هاي دما و بارش هر حوضه از داده هاي شبکه اي پایگاه داده اي دکتر سید ابوالفضل مسعودیان طراحی شده استفاده گردید .
بارش حوضههاي درانجیر، قم، مهارلو، سیرجان و یزد بیشتر تحت تأثیر ارتفاع تغییر میکند؛ حوضههاي ابرکوه، اردستان، قطروئیه و ارومیه از طول و عرض جغرافیایی تبعیت کرده است؛ حوضههاي گاوخونی، جازموریان، میقان متأثر از طول جغرافیایی است و در حوضه بافق علاوه بر ارتفاع طول و عرض جغرافیایی نیز بر تغییرات بارش اثر میگذارد. تغییرات دمایی قم و جازموریان از ارتفاع، حوضههاي قطروئیه و درانجیر از عرض جغرافیایی ، حوضههاي ابرکوه، بافق، گاوخونی از طول جغرافیایی، حوضههاي یزد، سیرجان، مهارلو، اردستان از طول و عرض جغرافیایی، حوضه لوت از ارتفاع و عرض جغرافیایی و حوضه ارومیه از هر سه فاکتور ارتفاع و طول و عرض جغرافیایی تبعیت کرده است.
-1 مقدمه
دما و بارش به عنوان عمده ترین و اساسی ترین عناصر تاثیرگذار بر آمایش سرزمین به شدت تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله ارتفاع، عرض جغرافیایی، طول جغرافیایی و دوري و نزدیکی به دریا قرار دارند. در ایران با افزایش عرض جغرافیایی دما کاهش و بارش افزایش نشان می دهد. معمولا طول جغرافیایی اثر ناچیزي بر دما یا بارش باید داشته باشد ولی با توجه به تمرکز ارتفاعات و ورود توده هواهاي باران زا از غرب کشور باافزایش طول جغرافیایی بارش کمتر و دما بیشتر می گردد.
از آنجا که سطح زمین محل ارتباط بیوم هاست، دما و بارش در این گستره نقش مهمی را ایفا می کند و با توجه به اثرپذیري این دو عنصر از سایر عناصر و عوامل اقلیمی پهنه هاي مکانی متفاوتی از آن بهوجود می آید که شناختن آن براي متخصصین علوم زمین ضرورت دارد. ناحیه بندي توسط عوامل و عناصر اقلیمی یکی از مهم ترین موضوعاتی است که از اهمیت بسیار زیادي برخوردار است. بخش عمده اي از نامانایی مکانی بارش ایران حاصل تنوع عامل مکانی نظیر موقعیت ارتفاع و ویژگی هاي توپوگرافی - شیب و جهت - چگونگی هر یک از این ویژگی ها قادر است الگوي رفتار مکانی بارش را تعریف کند.
تعامل عمیق، پیچیده و مداوم بارش و دما با سایر عناصر و عوامل اقلیمی تغییر و تنوع آنها را در بعد زمان و مکان سبب شده است. تغییر و تنوع رفتار این دو عنصر در امتداد زمان و مکان مورد توجه اقلیم شناسان بوده، اما در این میان به تغییراتی که این عناصر در ارتباط با ارتفاع از خود نشان می دهند بیشتر توجه ژئومورفولوژیست ها را به خود جلب کرده است.
با مدلسازي مکانی بارش سالانه ایران نتیجه گرفتند که ارتفاعات در شمال غرب و نواحی داخلی، جهت دامنه ها در زاگرس و شیب در شمال شرق و نواحی خزري مهم ترین عامل مکانی موثر بر بارش به شمار می آید. میرموسوي و همکاران - 1392 - در تحلیل سینوپتیکی رابطه دما با ارتفاع و طول و عرض جغرافیایی در استان آذربایجان شرقی نتیجه گرفتند که ارتفاع و عرض جغرافیایی بیشترین تاثیر را بر تغییرات دمایی و توزیع ناهمگن دما در سطح استان داشته است.
عبدي و رامشت - 1381 - با بررسی ردیابی آثار یخچالی کواترنري حوضه آبریز رودخانه بوانات در سردترین فاز یخچالی با برآورد رابطه بین دما و ارتفاع آهنگ افت محیطی دما را به ازاي هر صدمتر0/63 درجه سانتیگراد محاسبه نمودند.[3] رامشت و کاظمی - 1381 - با بررسی آثار یخچالی در حوضه اقلید فارس افت محیطی دما را براي هر صدمتر 0/85 درجه سانتیگراد برآورد نمودند. یمانی - 1386 - مقدار افت دما را در هر هزارمتر براي زردکوه بختیاري برابر7-6/5 درجه سانتیگراد داشته است.
معیري و همکاران - 1387 - در بررسی مواریث یخچالی حوضه صفاشهر استان فارس تغییر بارندگی را در هر صدمتر ارتفاع 26/3 میلیمتر و تغییرات دما را 0/6 درجه سانتیگراد برآورد نموده اند.[6] رایت1 در جنوب غربی ازنا در اشترانکوه گرادیان دمایی 0/68 درجه سانتیگراد به ازاي هزارمتر پیشنهاد دا
رامشت و همکاران - 1390 - در بررسی یخچال هاي طبیعی سلفچگان افت محیطی دما را براي هر 100 متر 0/67 درجه سانتیگراد براورد نموده اند و تغییرات بارش را براي هر صدمتر27/8 میلیمتر برآورد نموده اند.[
مهرشاهی و بقایی نیا - 1391 - با بررسی تغییرات احتمالی دما و بارش کواترنري در دامنه شیرکوه یزد افت محیطی دما به ازاي هر صدمتر افزایش ارتفاع 0/539 درجه سانتیگراد و تغییرات بارش را براي هر صدمتر 25 میلیمتر برآورد نموده اند
ابطحی - 1392 - با بررسی پالئوکلیماي حوضه آبریز جاجرود به کمک شواهد یخچالی کاهش دما را براي هر صدمتر 0/6 درجه سانتیگراد و تغییرات بارش را 13/5 میلیمتر براي هر 100 متر برآورد نموده است.
المدرسی و رامشت - 1386 - در منطقه سخوید یزد افت دما را به ازاي افزایش هر صدمتر ارتفاع0/58 درجه سانتیگراد و رامشت - 1381 - براي منطقه زفره 0/85 و نعمت الهی - 1382 - در دشت نمدان0/85 درجه سانتیگراد برآورد کرده اند
-2مواد و روش
در این پژوهش ابتدا بر اساس خط تقسیم آب و توپوگرافی، 15 حوضه آبریز - ارومیه، گاوخونی، مهارلو، بختگان، میقان، قم، درانجیر، جازموریان، ابرکوه، بافق، اردستان، یزد، قطروییه، سیرجان و لوت - استخراج گردید - شکل. - 1 داده هاي دما و بارش هر حوضه از داده هاي شبکه اي پایگاه داده اي استقراري ویرایش نخست که در دانشگاه اصفهان، به وسیله دکتر سید ابوالفضل مسعودیان طراحی شده استفاده گردید؛ تفکیک مکانی داده ها 15*15 کیلومتر است و براساس داده هاي 1436 ایستگاه همدید اقلیمی و باران سنجی در گستره کشور با مدل رگرسیون عمومی - کلی - بر بارش و دما کشور برازش گردید که در سیستم تصویر لامبرت مخروطی هم شکل نگاشته شده که با توجه به مختصات یاد شده، سراسر ایران با 7187 یاخته پوشیده می شود. داده هاي فوق هر چند از طریق میانیابی اطلاعات ایستگاه هاي مختلف اقلیمی بدست آمده بود ولی فاقد بعد ارتفاعی بودند براي حل این مسئله با همان روش بین ارتفاعات ایستگاه هاي مختلف اقلیمی میانیابی ارتفاعی به عمل آمد و ارتفاعات حاصله به عنوان متغیر مستقل در برازش داده هاي دما و بارش پیکسلی استفاده گردید.
شکل .1 موقعیت جغرافیایی چاله هاي داخلی مورد مطالعه
-3بحث و یافته ها
براي بررسی مقدار اثرپذیري دما و بارش از سه فاکتور طول جغرافیایی، عرض جغرافیایی و ارتفاع استفاده و بین این فاکتورها، رگرسیون خطی گرفته شد تا در هر حوضه، فاکتور اثرگذار و غالب بر دما و بارش مشخص گردد. براي این کار در هرحوضه رابطه ي دو یا سه متغیره بین هر یک از متغیرهاي وابسته با متغیرهاي مستقل به شکل هاي گوناگون روابط خطی گرفته شد و با توجه به مقدار همبستگی و ضریب اثرگذاري هر کدام از متغیرهاي مستقل، بهترین رابطه انتخاب و تحلیل گردید - جدول . - 1 در این رابطه ها نماد x طول جغرافیایی، y عرض جغرافیایی و h ارتفاع است و وجود این نمادها در روابط انتخابی هر کدام از حوضه ها، غلبه آن فاکتور بر محیط را بازگو می کند.
جدول .1 بهترین رابطه بین دما و بارش با سه فاکتور طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع درچاله هاي داخلی ایران
