بخشی از مقاله
مقدمه
گندم مهم ترین منبع غذایی انسان میباشد و 65 تا 70
درصد از کربوهیدراتها، پروتئینها و همچنین قسمت زیادي از ویتامینهاي گروه B، املاح و عناصر کم مقدار و ضروري رژیم غذایی مردم ایران از طریق غلات و فرآوردههاي آن تامین می شود. گندم به علت راندمان تولید بالا و امکان کاشت آن در اکثر نقاط، مهم ترین غله در جهان میباشد و همچنین به دلیل خواص منحصر به فرد تغذیهاي و کیفیت فوقالعاده گلوتن، هیچ غلهاي نمیتواند با آن رقابت کند .(6) در انبارها گروهی از آفات (حشرات، هیرهها،...) فقط به دانههاي سالم حمله کرده و از آن براي تغذیه و تخمگذاري استفاده مینمایند که این دسته را
»آفات اولیه« مینامند (مانند .(Acarus siro گروه دیگري از آفات قادر به استفاده از دانههاي کامل و سالم نیستند، بنابر
این یا از دانههاي آسیب دیده به وسیله سایر موجودات و یا از دانههاي شکسته استفاده مینمایند که این گروه را
»آفات ثانویه« میگویند. فعالیت آفات انباري که در محیط بستهاي از جمله سیلوها و انبارهاي غله انجام میشود و همچنین میزان محصولی که در اثر تغذیه این آفات از بین میروند از نظر افراد عادي پوشیده میماند .(8) فرآورده هاي غذایی و صنعتی در انبارها بیشتر از طبیعت دستخوش حمله آفات شده و از بین میروند. با فعالیت آفات انباري تغییرات نامطلوبی در کیفیت محصول و ترکیب شیمیایی
(رنگ، بو و مزه) محصول اتفاق میافتد. آفات انباري ممکن است نه تنها به محصول اصلی، بلکه به مواد همجوار نیز خسارت سنگینی وارد سازند و در شرایط ویژه بخش عمدهاي از مواد غذایی را به مصرف تغذیه خود
314
مجله پژوهشهاي جانوري (مجله زیست شناسی ایران) جلد 26، شماره 3، 1392
برسانند و با این کار میکروبهاي موجود در محیط را منتشر کرده، و موجب عفونتها، مسمومیتها و سایر مشکلات بهداشتی شوند. آفات باعث 35 درصد کاهش محصولات قبل و بعد از برداشت در جهان میگردند که 12 درصد آن مربوط به حشرات و هیرهها میباشد .(10) در ایران میزان خسارت آفات انباري با توجه به شرایط آب و هوایی و نوع محصول سالیانه به 10 تا 20 درصد محصول برداشت شده میرسد .(8) براي نیل به خودکفایی از طریق افزایش تولید داخلی میبایست از یکسو کلیه عوامل افزایش تولید را فراهم نمود و از سوي دیگر کلیه عناصر کاهش محصول که بیشک آفات از مهم ترین آنها میباشند را حذف و یا به حداقل ممکن تقلیل داد. از آنجایی که براي مقابله با حمله این عوامل زیانآور شناسایی و یافتن نقاط ضعف احتمالی آنها ضرورت دارد لذا انجام مطالعات فونستیک و شناخت آفات موجود الزامی هستند. نظر به اینکه ایران داراي اقلیمهاي بسیار متفاوت است آفات موجود نیز تنوع بالایی دارند. بنابر این شناسایی آفات بالفعل هر محصول زراعی در نقاط مختلف و دشمنان طبیعی محدود کننده فعالیت آنان در هر منطقه میتواند نقش مهمی در کنترل آفات داشته باشد .(5) با توجه به رشد روز افزون جمعیت دنیا و نیاز به تولید بیشتر گندم، ضرورت دارد که بیشترین توجهات و مطالعات و تحقیقات صرف این محصول گرانبها و استراتژیک شود .(7) این مطالعه به منظور بررسی فونستیک هیرههاي لانه و بدن جوندگان در سیلوها، کارخانهها، انبارها و آسیابهاي آرد و گندم استان تهران و در فصل پاییز که معمولاً پر از محصول هستند، انجام شد.
مواد و روشها
ایستگاههاي نمونهبرداري: بیست ایسـتگاه در استان تهران تعیین شد که عبارت بودند از: -1 سیلوي شهید اسدا... زاده
(سیلوي تهران) -2 سیلوي ورامین -3 سیلوي کرج -4
کارخانه آرد و گندم اطلس -5 کارخانه آرد و گندم تابان
-6 کارخانه آرد و گندم آریاکار -7 کارخانه آرد و گندم
اسدي -8 کارخانه آرد و گندم منصوبی -9 کارخانه آرد ایران-10 کارخانه آرد و گندم امین -11 کارخانه آرد و گندم واحد تهران -12 کارخانه آرد و گندم کردان کرج
-13 کارخانه آرد و گندم تک -14 کارخانه آرد و گندم زر
-15 انبار بهمن مرکزي -16 انبار طریق القدس -17
آسیاب درویش -18 آسیاب رمضان جوشقانی -19 آسیاب اکبر جوشقانی -20 آسیاب جعفر جوشقانی.
روش نمونه برداري از جوندگان: نمونههاي زنده توسط تلههاي زندهگیر صید شدند. باید هر روز تلهها بازرسی و در صورت لزوم طعمه گذاري در آنها تجدید میشد. در این تحقیق ابتدا نمونهگیري توسط تلههاي چسبی صورت گرفت ولی به دلیل کارآیی کم آن در محیط انبار و سیلوها و نامساعد بودن شرایط جوي در فصل نمونهگیري و چسبیدن سایر موجودات کوچک برروي آن و آغشته شدن بدن جونده به چسب، امکان جداسازي هیره از سطح بدن آن غیر ممکن بود. به همین دلیل در ادامه تحقیق از تلههاي چسبی استفاده نگردید.
شناسایی جوندگان: در تشخیص جوندگان دانستن اندازه بخشهاي مختلف بدن و به خصوص جمجمه، بسیار حائز اهمیت است. در بسیاري از موارد فقط اختلاف اندازه است که گونهها و نژادها را از هم متمایز میسازد زیرا سایر صفات ظاهري، از جمله رنگ موهاي بدن در افراد، سنین و شرایط مختلف کاملاً متغیر است. براي شناسایی آنها از کتاب پستانداران ایران استفاده شد .(3)
روش نمونهبرداري از خاك لانه جوندگان: در این نمونه-
گیري از بیلچه و قاشقک استفاده میشد و سطح رویی خاك لانه جونده تا جاي ممکن برداشته شد. سپس نمونه در ظرفهاي مخصوص ریخته و درب آنها محکم بسته و پس از چسباندن برچسب حاوي اطلاعات مانند زمان و مکان نمونهگیري، نام میزبان و نام جمعآوريکننده، به آزمایشگاه منتقل گردید.
315
مجله پژوهشهاي جانوري (مجله زیست شناسی ایران) جلد 26، شماره 3، 1392
روش استخراج هیرهها از خاك لانه جوندگان: در این تحقیق از قیف برلیز استفاده شد. نمونههاي خاك براي حداقل 4 روز در قیف باقی میمانند و براي نمونههاي مرطوب دوره طولانیتري لازم است. پس از این مدت بشر را از زیر قیف بر داشته و براي جلوگیري از تبخیر الکل موجود در آن درب آن با فویل پوشیده میشود. هیرهها نباید به مدت طولانی درون الکل بمانند زیرا بافتهاي داخلی محکم آنها تخریب میشود. سپس محتویات بشر درون پتريدیشهاي درب دار ریخته و در زیر بینوکولر با استفاده از پنس، هیرههاي موجود در آن جدا شده و درون میکروتیوب حاوي الکل ریخته می شود. در مورد نمونه-
هاي خاك که حاوي دانههاي ریزي (کمتر از 1 میلیمتر)
بودند استفاده از قیف برلیز ممکن نبود و به همین دلیل نمونه خاك لانه مستقیماً درون پتريدیش ریخته شده و در زیر بینوکولر، هیرههاي آن برداشته و داخل میکروتیوب حاوي الکل ریخته میشدند.
روش استخراج هیرهها از جوندگان: براي جداسازي هیرهها، نمونهاي که توسط تله زندهگیر به دام افتاده در آزمایشگاه درون یک سطل درب دار که از قبل کف آن با کیسه پوشانده شده است قرار داده میشد. علت اینکه کف سطل با کیسه پوشانده میشد این بود که هیرههاي موجود در بدن جونده در اثر ماده بیهوشکننده جدا شده و در کف سطل بریزند. سپس پنبه آغشته به کلروفرم یا اتر در داخل سطل قرار داده شد، به علاوه قفس جونده را نیز به شدت تکان داده تا سایر اکتوپارازیتهاي باقیمانده در قفس نیز به درون کیسه بریزند. محتویات کیسه داخل سطل درون پتري دیش ریخته شده و در زیر بینوکولر به وسیله پنس، هیره-
هاي موجود در آن جداسازي و در میکروتیوب حاوي الکل 75-80 درصد قرار داده میشد. در مورد جانور مرده، آن را درون کیسه قرار داده و پنبه آغشته به کلروفرم یا اتر را داخل کیسه نهاده و درب آن را بسته تا بدین وسیله هیرههاي موجود بر روي بدن جونده به داخل کیسه بیفتند.
علاوه بر این در اثر غوطهور کردن نمونههاي زنده و مرده درون الکل 75-80 درصد و شستشوي بدن آنها، هیرهها از بدن نمونهها جدا شده و به درون الکل میریختند.
روش تهیه اسلاید میکروسکوپی هیرهها: بررسی هیرهها و تشخیص دقیق آنها توسط میکروسکوپ زمینه روشن و پلاریزه با بزرگنمایی بیش از 100 برابر انجام شد. هیرههاي موجود در الکل از میکروتیوب به داخل پتري رخته و برچسبی که با اتیکت نمونه یکسان بود روي پتري قرار داده شد. سپس توسط بینوکولر هیرههاي موجود در پتري به وسیله پنس به شیشه ساعت حاوي ماده شفاف کننده به نام لاکتوفنل انتقال داده شد. پس از شفاف شدن هیرهها، در شیشههاي ساعت کوچک در چند سري آب مقطر و الکل شستشو گردید. سپس بر روي لام به وسیله قطره چکان، یک قطره هویر ریخته شد و نمونهها با پنس از سطح شکمی به طوري که گناتوزوماي هیره رو به بالا باشد در وسط هویر قرار داده و با احتیاط تا عمق فرو برده شدند.
سپس لامل به آرامی بر روي هویر قرار داده شد (18) و
اسلایدها را به مدت یک هفته در حرارت 45 تا 50 درجه سانتیگراد در اتوکلاو قرار داده تا خشک و آماده مطالعه شوند.
تشخیص نمونههاي هیره: در تشخیص نمونهها از منابع مختلف داخلی و خارجی استفاده گردید 9)، 17، 18 و .(19
نتایج
جوندگان: در این مطالعه سه گونه جونده شامل موش خانگیMus musculus، موش سیاه Rattus rattus و موش قهوهاي Rattus norvegicus همگی متعلق به زیرخانواده Murinae، خانواده Muridae، فوق خانواده Muroidea،
زیرراسته Myomorpha و رده Rodentia شناسایی شدند.
در بین جوندگان به دام افتاده در تمامی مناطق نمونه-
برداري، گونه Mus musculus از نظر انتشار و پراکندگی
316
مجله پژوهشهاي جانوري (مجله زیست شناسی ایران) جلد 26، شماره 3، 1392
گونه غالب بوده است. تنوع گونهاي و تعداد جوندگان در کارخانهها بیشتر از انبارها، سیلوها و آسیابها بود.
جدول 1ـ انتشار و فراوانی هیرههاي لانه و بدن جوندگان در استان تهران
جمع تعداد روي تعداد در لانه
بدن میزبان
136 - 136
8 2 6
5 - 5
44 - 44
1 - 1
10 - 10
84 - 84
1 - 1
1 - 1
245 - 245
57 - 57
49 49 -
40 40 -
1187 4 1183
31 - 31
4 - 4
48 - 48
2 - 2
4 - 4
10 1 9
4 - 4
2 2 -
1 - 1
1 - 1
28 1 27
5 - 5
9 - 9
2191 99 2092
گونه خانواده راسته
Acaropsellina sollers Cheyletidae Prostigmata
Cheyletus malaccensis
C.trouessarti
C.carnifex
C.bidentatus
Acarophenax tribolii Acarophenacidae
Peymotes herfsi Peymotidae
Tarsonemus sp. Tarsonemidae
Tetranychus sp. Tetranichidae
Tydeus sp. Tydeidae
Spinibdella sp. Bdellidae
Myobia murismusculi Myobiidae
Radfordia affinis
Acarus siro Acaridae Astigmata
Acarus farris
Acarus immobilis
Aleuroglyphus ovatus
Tyrolichus casei
Tyrophagus longior
Tyrophagus putrescentiae
Cosmoglyphus oudemansi
Caloglyphus berlesei
Acotyledon rhizoglyphoides
Tyroborus lini
Lepidoglyphus destructor Glycyphagus
Glycyphagus privatus
Myocoptes musculinus Myocoptidae
جمع کل
هیرهها: در این مطالعه 2191 نمونه هیره از خاك لانه و پیشاستیگمایان و بیاستیگمایان شناسایی شدند. تنوع
سطح بدن جوندگان جمعآوري گردید. و در مجموع 27 گونهاي و تعداد هیرهها در آسیابها بیشتر از سیلوها و
گونه هیره متعلق به 21 جنس و 11 خانواده از دو راسته کارخانهها بود. جدول 1 انتشار و فراوانی هیرههاي لانه و
317
مجله پژوهشهاي جانوري (مجله زیست شناسی ایران)
بدن جوندگان در برخی انبارهاي غله استان تهران را نشان میدهد. هیرههاي شناسایی شده عبارت بودند از:
Iـ راسته پیشاستیگمایان :Prostigmata
1ـ خانواده Acaropsellina sollers (Kuzin , :Cheyletidae
1940)، Cheyletus malaccensis Oudemans, 1903،
Cheyletus trouessarti Oudemans, 1903، Cheyletus
carnifex Zachvatkin, 1935 (=Cheyletus aversor
Rohdendorf, 1940) و Cheyletus bidentatus Fain & Nadchtram, 1980
2ـ خانواده Acarophenax tribolii :Acarophenacidae
(Newsted & Duvall, 1918)
3ـ خانواده Peymotes herfsi Oudemans, :Peymotidae
1936
4ـ خانواده Tarsonemus sp :Tarsonemidae
5ـ خانواده Tetranychus sp :Tetranychidae
6ـ خانواده Tydeus sp : Tydeidae
7ـ خانواده Spinibdella sp : Bdellidae
8ـ خانواده Myobia murismusculi :Myobiidae
(Schrank, 1781) و(Radfordia affinis (Poppe, 1896
IIـ راسته بیاستیگمایان Astigmata
1ـ خانواده Acarus siro Linnaeus, 1758 :Acaridae،
Acarus farris (Oudemans, 1905)، Acarus immobilis
Griffiths, 1964، Aleuroglyphus ovatus (Troupeau,
1878)، 1910 casei Oudemans, Tyrolichus،
1844) Tyrophagus longior (Gervais,، Tyrophagus
1781) (Schrank, putrescentiae، Cosmoglyphus
1937) (Zachvatkin, oudemansi، Caloglyphus
1903) (Michael, Berlesei، Acotyledon
rhizoglyphoides (Zachvatkin, 1937)، Tyroborus lini
.Oudemans, 1924
جلد 26، شماره 3، 1392
2ـ خانواده Lepidoglyphus destructor :Glycyphagidae
(Schrank, 1781)، Glycyphagus privatus Oudemans, 1903
3ـ خانواده Myocoptes musculinus :Myocoptidae
(Koch , 1844)
نتایج حاصل از اختلاف ذخیرهگاههاي مختلف گندم در رابطه با انتشار هیرهها به شرح زیر است (جدول :(2
-1 سیلوهاي گندم: در نمونهبرداریهاي انجام شده از سه سیلوي گندم 13 گونه هیره از دو راسته پیش استیگمایان و بیاستیگمایان شناسایی شد که سیلوي کرج با داشتن 11
گونه بیشترین تنوع گونهاي و سیلوي تهران با 2 گونه کمترین تنوع گونه اي را به خود اختصاص دادند. بررسی پراکندگی گونههاي متعلق به راسته بی استیگمایان در سیلوها نشان داد گونه Acarus siro که مهمترین آفت آرد
و گندم است و گونههاي Aleuroglyphus ovatus,
Glycyphagus privatus Tyrophagus putrescentia, تنها در سیلوي کرج مشاهده شدند. از مهم ترین گونههاي شکارگر از راسته پیش استیگمایان که همراه با خانواده آکاریده یافت شد گونه Acaropsellina sollers است که به جز سیلوي ورامین در بقیه سیلوهاي نمونه برداري شده دیده شد. نتایج حاصله از بررسی فراوانی گونههاي مختلف در سیلوها نشان میدهد که از بین هیرههاي شناسایی شده گونه A. sollers در سیلوي کرج با 68 عدد بیشترین فراوانی و گونه C. malaccensis در سیلوي ورامین و گونههاي A. tribolii، C. carnifex، T. Putrescentiae و G. Privatus به تعداد یک عدد در سیلوي کرج کمترین فراوانی را داشتند. به طور کلی میتوان گونه A. sollers را از نظر انتشار و فراوانی، گونه غالب در بین سیلوها دانست.
در مجموع، سیلوي کرج با 127 عدد هیره فراوان ترین تعداد هیره و سیلوي ورامین با 13 عدد هیره کمترین فراوانی را در بین سیلوها به خود اختصاص دادند.
318
A. sollers
مجله پژوهشهاي جانوري (مجله زیست شناسی ایران) جلد 26، شماره 3، 1392
-2 کارخانههاي آرد: در نمونهبرداريهاي انجام شده از یازده کارخانه آرد، 17 گونه از دو راسته پیشاستیگمایان و بیاستیگمایان شناسایی شد که کارخانه آرد تابان با 11
گونه بیشترین تنوع گونهاي و کارخانه آرد ایران، اسدي و تک هر کدام با دو گونه کمترین تنوع گونهاي را داشتهاند.
نتایج حاصله از بررسی فراوانی گونههاي مختلف در کارخانههاي آرد نشان میدهد که از بین هیرههاي شناسایی شده گونه.Tydeus sp در کارخانه آرد تابان با 113 عدد هیره بیشترین فراوانی، گونههاي C. malaccensis و C. oudemansiدر کارخانه آرد اطلس؛ A. sollers، C.
malaccensis، P. herfsi، A. ovatus و T. putrescentiae
در کارخانه آرد تابان؛ Tarsonemus sp.، Tydeus sp. و
Myocoptes musculinus در کارخانه آرد امین؛ C.
malaccensis در کارخانه آرد واحد تهران و T.
putrescentiae در کارخانه آرد زر با تعداد یک عدد هیره کمترین فراوانی را به خود اختصاص دادند. به طور کلی در
مقایسه کارخانهها با یکدیگر گونههاي و
Tydeus sp. بیشترین پراکندگی را داشتند. در مجموع
کارخانه آرد تابان با 181 عدد هیره، فراوانترین تعداد هیره و کارخانه آرد امین با 3 عدد هیره کمترین فراوانی را در بین کارخانهها به خود اختصاص دادهاند.
