بخشی از مقاله
مقدمه
تنوع اقلیمی سرزمین ایران موجب شکل\گیری انواع متنوعی از فضاهای معماری شده است. از آن میان می\توان به واحدهای مسکونی اشاره کرد که بیشترین تأثیرپذیری از خصوصیات محیط طبیعی در آن\ها منعکس شده است. در ساده\ترین طبقه\بندی اقلیمی، بخش\های مختلف کشور به نواحی مانند گرم و مرطوب، گرم و خشک، سرد، معتدل، معتدل و مرطوب طبقه\بندی شده است. این طبقه\بندی برای شناخت گونه\های کلی معماری ایرانی سودمند است، اما الزم است به این نکته توجه شود که بسیاری از این نواحی اقلیمی از لحاظ محیط طبیعی و جغرافیای محلی خود به چند خرده اقلیم مجزا تقسیم می\شوند. در هر کدام از این مناطق، با توجه به خصوصیات اقلیم محلی، طی سالیان درازِ تکامل معماری بومی، شکل خاصی از فضاهای مسکونی پدید آمده است و عناصر معماری شناسایی شده همچون ایوان، بالکن، سایه\بان، بام شیب\دار و غیره به منظور کنترل پدیده\های اقلیمی و فراهم کردن شرایط آسایش در هر کدام از گونه\های بررسی شده، تکامل یافته\اند.
با وجود پیشینه تاریخی بسیار کهن استان گلستان، هنوز بررسی معماری کافی در این منطقه صورت نگرفته است و با توجه به آن\که در دهه\های اخیر برخی از نواحی سکونتگاهی دچار دگرگونی\های وسیع و گسترده\ای شده است، ممکن است که بسیاری از آثار معماری منطقه از میان برود. در این پژوهش به شناسایی انواع فضاهای مسکونی به لحاظ ساختار و نوع کارکرد با توجه به ویژگی\های اقلیمی محلی استان گلستان پرداخته شده است. برای این منظور به مقایسه و ارزیابی خصوصیات مورد نظر، در نمونه\هایی پرداخته شده که پس از بررسی و بازدید اولیه از حدود 60 خانه در مناطق مورد مطالعه، انتخاب شده\اند و معرف معماری بومی آن منطقه می\باشند. ساختار کلی پژوهش شامل سه بخش می\باشد که در قسمت اول به معرفی خصوصیات محیطی استان گلستان در ارتباط با موضوع پرداخته شده است. در قسمت دوم با شناخت و معرفی معماری بومی مسکونی این استان در سه حوزه و بررسی دقیق تعدادی از نمونه\ها زمینۀ مناسب بحث فراهم آورده می\شود و در قسمت آخر از طریق مقایسه و ارزیابی نمونه\ها، از نظر نوع ساختار کالبدی و نوع پالن، چگونگی ارتباط بین فضاهای باز، نیمه باز و بسته و روابط عملکردی فضاها )ساختار کارکردی فضاها(، وجوه اشتراک و افتراق آن\ها مورد تحلیل قرار گرفته شده است.
.1 ویژگی\های محیطی و فرهنگی استان گلستان
-1-1 تاریخچه و موقعیت قرارگیری
استان گلستان دربرگیرندۀ سرزمین گرگان و دشت می\باشد. گرگان و دشت، ناحیه وسیعی است با مساحت 23614 کیلومتر مربع که در جنوب شرقی دریای خزر بین دامنه\ های شمالی رشته کوه البرز شرقی و رود اترک واقع شده است .(badiei, 2000, p.53) سکونت در این منطقه قدمتی ده هزار ساله دارد و بررسی\ها و کاوش\هایی که در سواحل جنوبی دریای مازندران در مکان\هایی مانند غار هوتو و کمربندی در نزدیکی بهشهر انجام گرفته است. قدمت این ناحیه را به دوره غارنشینی بشر می\رساند. کاوش\هایی که در شاه تپه، یارم تپه، تورنگ تپه و دشت قلعه در این مناطق انجام گرفته است؛ نشان می\دهد که در ادوار باستانی این منطقه یکی از حوزه\های مهم تمدن پیش از تاریخ و بعد از تاریخ شمال
و شمال شرق ایران بوده است .(kiani, 1987, p.107) در نوشته\های مورخان یونانی و حجاری\های عهد هخامنشیان از این منطقه به عنوان مملکتی آباد یاد شده است .(kiani, 1992, p.72)گرگان و دشت سر راه عبور اقوام مختلف و تاخت
و تاز ملل شمال شرقی بوده و امروزه این ناحیه مسکن اقوام مختلف از نژادهای آریایی، مغولی و تورانی گشته است .(moeini,1966,p.83) ترکمن\ها که مهم\ترین اقلیت جمعیت این حدود و مشخص\ترین گروه نژادی در ایران به شمار می\روند، آخرین اقوامی هستند که در قرون اخیر از آسیای مرکزی به ایران آمده\اند .(saeidian,1991,p. 206)
-1-2 مشخصات اقلیمی و نقش آن در طراحی مسکن بومی استان
براساس تقسیمات چهارگانۀ اقلیم ایران که توسط دکتر حسن گنجی پیشنهاد شده و در واقع صورت تغییر یافتۀ تقسیم\بندی کوپن می\باشد، استان گلستان در حوزۀ اقلیم معتدل و مرطوب سواحل دریای خزر قرار می\گیرد .(kasmai,2006,p. 83) ناهمواری\های استان را می\توان به سه ناحیه تقسیم کرد که این سه ناحیه، سه خرده اقلیم مشخص را به\وجود می\آورند. نخست: دشت گرگان )ناحیۀ جلگه\ای( که به لحاظ اقلیمی دارای زمستان\های سرد و تابستان\های گرم و بسیار مرطوب است. دوم: ناحیۀ کوهپایه\ای که بیشتر در جنوب و شرق استان و در پای ارتفاعات قرار دارد .(moeini,1966,p. 10) به \حاظ اقلیمی این منطقه از اعتدال هوای بیشتری برخوردار است و آب و هوای معتدل و مرطوب دارconsulting engi-) \ .(neers of architectural design, 1997 سوم: ناحیه کوهستانی که در ادامۀ رشته کوه\های البرز شرقی است که از غرب به شرق امتداد دارد و به تدریج به سوی شمال شرقی متمایل شده است .(shabani, 2006, p. 3) در زمستان به واسطه جریان بادهای سیبری در کوهستان، تراکم ابرها و مقدار برف و باران در این حوزه اقلیمی بیشتر بوده و هوا بسیار سرد و
گونه شناسی ساختار کالبدی - کارکردی معماری مسکونی استان گلستان
3
شماره صفحه مقاله: 1-15
در تابستان معتدل و فرح انگیز است .(moeini, 1966, p.36) شکل\گیری فرم، پالن و جهت\گیری در خانه\های بومی به شدت تحت تأثیر عوامل طبیعی بوده است .(almusaed, 2011, p.254) عوامل طراحی مؤثر در این زمینه عبارتند از: فرم کم عرض، کشیدگی و قرارگیری پالن به صورتی که هوای مطلوب توسط مسیری مشخص از سمت بادخیز به سمت دیگر هدایت شود، قرارگیری بازشوها در دو سمت مخالف برای تهویه دو طرفه مؤثر و پنجره\ها باید در ضمن داشتن قابلیت باز شدن، امکان کنترل وزش باد را نیز بدهند .(smith, 2005, p.138) قابلیت انعکاس سطح زمین و سطوح اتاق، شکل اتاق و جزئیات طراحی پنجره نیز عوامل مؤثر در شدت و پخش نور می\باشند. سایه\اندازی عاملی اساسی در طراحی ساختمان می\باشد که برای کم کردن گرمای خورشید جذب شده توسط اتاق، برای ممانعت کردن از تابش نور خورشید بر ساکنین و برای کاستن از درخشندگی زیاد کاربرد دارد .(baker, 2005, p.43) در این زمینه، جهت\یابی، زاویه و شیب پنجره\ها، مقدار منع پذیرش نور توسط پنجره\ها و مقدار قابلیت انعکاس سطوح اطراف پنجره\ها مؤثر می\باشند .(smith, 2005, p.181)
-1-3 روش تحقیق
برای شناخت خصوصیات معماری بومی این استان، نخست بررسی اقلیمی صورت گرفت. بر پایه نتایج این بررسی و پژوهش\های انجام شده در این زمینه، نواحی مختلف استان به سه منطقه اقلیمی طبقه\بندی شد و پس از بازدید از شماری شهر و روستا در هر منطقه و بررسی تطبیقی خانه\ها براساس مطالعات میدانی مبتنی بر سفرهایی طی یک دوره هشت ماهه، دو روستا و دو شهر انتخاب شدند و حدود 60 خانه مورد بازدید اولیه قرار گرفتند. سپس تعدادی از واحدهای مسکونی در هر یک از سه منطقه که قابل تعمیم به تمامی خانه\ها در آن منطقه می\باشند؛ به عنوان نمونه\های نهایی، به صورت دقیق\تر مورد ارزیابی قرار گرفتند. برای بررسی خانه\های واقع در دشت و کوهپایه از اسناد موجود نیز استفاده و همۀ نمونه\ها، مورد بازدید و بررسی دقیق میدانی نیز قرار گرفتند و چون در مورد خانه\های کوهستانی سندی وجود نداشت، پالن آن\ها رولوه شده است. در آغاز اسناد تصویری نمونه\های انتخاب شده، برای مقایسه و شناسایی بهتر، در جداولی کنار هم قرار داده شد و نخست به صورت توصیفی بررسی شدند. سپس برای رسیدن به اهداف پژوهش، ویژگی\هایی همچون نوع مصالح و ساخت اجزاء و بام )ساختار کالبدی(، نوع پالن، چگونگی ارتباط بین فضاهای باز، نیمه باز و بسته و روابط عملکردی فضاها )ساختار کارکردی فضاها(، مورد مقایسه و تحلیل قرار گرفتند.
.2 یافته\ها: شناخت واحدهای مسکونی
در این قسمت به شناخت سیمای کلی معماری بومی استان گلستان در سه حوزه اقلیمی مشخص شده، پرداخته می\شود. برای بررسی دقیق\تر، مشخصات کامل تعدادی از نمونه\ها که دچار دگرگونی کمتری شده\اند و قابل تعمیم به تمامی خانه\ها در منطقه مورد نظر می\باشند، به منظور ایجاد امکان مقایسه بهتر، در جداولی کنار هم آورده شده\اند.
تصویر :1 موقعیت سه خرده اقلیم بررسی شده در نقشه استان گلستان )ترسیم مجدد(
آرمانشهر \پاییز\و\زمستان.1390\شماره\7
(shabani, 2006, p.9)
4
-2-1 حوزۀ دشت: بررسی خانه\های بومی گمیشان
خانه\های بررسی شده در ناحیه دشت به شکل برون\گرا طراحی و ساخته شده\اند و به طور معمول ایوان ستون\دار ممتدی در پیرامون فضای ساخته شده وجود دارد که گرداگرد آن را نرده\های چوبی احاطه کرده است. بیشتر ساختمان\ها به صورت دو طبقه ساخته شده\اند و کشیدگی ساختمان در امتداد محور شرقی- غربی قرار دارد. در اغلب موارد یک راهرو در میان بنا وجود دارد که از دو سو به ایوان ممتد سراسری مرتبط است و دسترسی به اتاق\ ها از طریق آن انجام می\شود. از عمده\ترین تزئینات به کار رفته در این بناها می\توان به تزئینات خاص منطقه گمیشان که در باالی پنجره\ها و درها به صورت فرم\های مثلثی شکل می\باشد و خراطی اطراف و باالی ستون\ها و تزئینات حلبی زیر سقف، در گرداگرد بناها اشاره نمود. در مواردی راستای اتاق\ها و دیوارهای طبقه همکف با طبقه فوقانی در یک امتداد نبوده و ممکن است در طبقه همکف شمار فضاها کمتر و یا بیشتر از طبقه فوقانی باشد. وجود پنجره\ها در چهار طرف امکان تهویه طبیعی را در بسیاری از اوقات سال برای ساختمان فراهم می\کند )جدول .)1
جدول :1 شناخت نمونه\های مورد مطالعه در حوزه دشت :1( ورودی، :2 حیاط، :3 فضاهای ارتباطی، :4 فضاهای اقامتی، :5 فضاهای خدماتی(
نمونه مورد مطالعه
مالک: بهرام محمد خوزینی تعداد طبقات: 2 ارتفاع )متر(: 7/61
سطح اشغال )مترمربع(: 270
زیربنای کل )مترمربع(:540
پالن موقعیت:
\پاییز\و\زمستان.1390\شماره\7 آرمانشهر
.1 خانه بهرام محمد خوزینی
موقعیت جغرافیایی: شهرستان ترکمن، بخش گمیشان، شهر گمیشان، خیابان حجو آخوند طالبی توضیحات: این بنا جزء سه بنای اولیه ساخته شده در حاشیه رودخانه گرگان رود است و قدمت آن به
دوره قاجاریه باز می\گردد.
پالن همکف نمای شرقی
نمای جنوبی
پالن طبقه اول
نمونه مورد مطالعه
مالک: حاجی محمد خوزینی
تعداد طبقات: 2 ارتفاع )متر(: 7/5
سطح اشغال )مترمربع(: 165
زیربنای کل )مترمربع(: 330
پالن موقعیت:
نمونه مورد مطالعه
مالک: جعفر خوزینی تعداد طبقات: 2 ارتفاع )متر(: 7
سطح اشغال )مترمربع(: 150
زیربنای کل )مترمربع(: 310 پالن موقعیت:
گونه شناسی ساختار کالبدی - کارکردی معماری مسکونی استان گلستان 5
شماره صفحه مقاله: 1-15
.2خانه محمد خوزینی
موقعیت جغرافیایی: شهرستان ترکمن، بخش گمیشان، شهر گمیشان، خیابان پاسداران طبق تحقیقات به عمل آمده توسط سازمان میراث فرهنگی استان این بنا نیز جزء سه بنای اولیه ساخته شده در شهر گمیشان است و قدمت آن به دوره قاجاریه باز می\گردد.
پالن همکف نمای شرقی
نمای جنوبی
پالن طبقه اول
.3خانه جعفر خوزینی
موقعیت جغرافیایی: شهرستان ترکمن، بخش گمیشان، شهر گمیشان، خیابان قدس توضیحات: قدمت این بنا به اواخر قاجار و اوایل پهلوی باز می\گردد.
پالن همکف نمای شمالی
آرمانشهر
نمای جنوبی شماره.\7
پالن طبقه اول \پاییز\و\زمستان1390\
ترسیم مجدد نقشه\ها (organization of cultural heritage documents of golestan province)
6
-2-2 حوزه کوهپایه: بررسی خانه\های بومی گرگان
در این بناها از حیاط مرکزی استفاده شده که فضای ساخته شده در پیرامون آن شکل گرفته است. پنجره\ها در دیواره خارجی ساختمان، در طبقه همکف کمتر و در طبقه فوقانی بیشتر شده است. برخی از خانه\های اعیانی شامل دو بخش اندرونی و بیرونی می\باشند و به دو بخش تابستان\نشین و زمستان\نشین تقسیم شده\اند تا از گرمای آفتاب در زمستان بیش\ترین بهره\برداری صورت گیرد. در برخی دیگر از خانه\ها، الگوی ساختمان\های برون\گرا به کار رفته است، به این ترتیب که یک فضای ساخته شده در محوطه\ای محصور به گونه\ای طراحی و ساخته می\شد که چهار طرف آن فضای باز قرار داشت. در این موارد اغلب یک فضای باز جنبه اصلی داشته و سه طرف دیگر فضای باز کم عمق قرار داشت تا نور و تهویه فضای ساخته شده را تأمین نماید. ساختمان بیشتر از مصالح بنایی ساخته می\شد؛ اما در سقف و ایوان\ها از چوب نیز استفاده می\کردند و سقف\ها شیب\دار ساخته می\شدند )جدول .)2
