بخشی از مقاله
گیاهان شور
مقدمه
برخي از گياهان بوته اي متحمل شوري ، قادرند تحت شرايط خاكهاي بسيار شور نيز رشد كنند . به عنوان مثال رشد گونه هاي ،A.cuneata , Atriplex canes cens به ترتيب در شوري 2400 و 3000 (ms/MECE) فقط حدود 2/1 كاهش يافت .
(دريچاردسون و مك كل ، 1980) دور نماي بهره برداري از گياهان علوفه اي بوته اي خاصي كه تحمل شوري بسيار بالايي دارند ، به منظور كشت آن ها در خاكهاي شور و به عنوان ابزاري ، براي اصلاح اين خاكها به شمار مي روند .
تحت شرايط طبيعي ، خاكهاي شور داراي پوشش گياهي از نوع بوته هاي متحمل شوري هستند .اراضي شوري كه براي توليد گياهان علوفه اي بوته اي مناسب هستند . عبارتند از : مناطق تخريب شده گياهان نمك دوست طبيعي ، اراضي شور شده در اثر پروژه هاي آبياري و مناطقي كه به دليل تغييراتي هيدرولوژيكي دچار شوري ثانويه شده اند. مولفين و محققين بسياري ، استفاده از گياهان نمك دوست را ، در توليد غذا ( سامرز ، 1976) و ساير فرآورده ها ( سنگ ، 1970 : مودي ،1974) ،مورد توجه قرار داده اند .ديگر فوايد رشد گياهان مقاوم
به شوري، در خاكهاي شور شامل : كاهش خطر فرسايش خاك ( جونز ، a 1966) ، كنترل آلودگي (هي ونول هارد ، 1973 ) ، تثبيت شنهاي روان ( لي روكس ، 1974) توسعه و بهبود زيستكاه حيات وحش (شام ساوت دينوف ، 1966) و افزايش تنوع اكولوژيكي ، در مناطق لم يزرع ميشود . علاوه بر اين كشت گياهان علوفه اي در مناطق كشور ، بدون نياز به انرژي ورودي اضافي ، مقداري غذا و علوفه توليد خواهد شد كه مي تواند در سيستمهاي كشاورزي و دامداري مورد استفاده قرار بگيرند .
گياهان علوفه اي بوته اي مقاوم به شوري :
در ميان گياهان علوفه اي بوته اي ، متحملترين گروه نسبت به شوري و غرقابي علف شور ها هستند . كه در حواشي درياچه هاي شور و با تلاق رشد مي كند . اين گياهان ممكن است در معرض مقدار بسيار زياد شوري ،يا آب ايستادگي قرار گيرند .
علف هاي شور كه شامل جنسهاي Halimione ,Rhagodia ,Chenopium , Atripex هستند ، در مناطقي كه تحت شرايط غرقاب كمي هستند ، بهتر از خاكهاي قليايي رشد مي كنند و توانايي رشد در خاكهاي بسيار شور را نيز دارند . بسياري از گونه هاي چوبي و چند ساله Atriplex . spp داراي مسير متابولسيم C4 هستند . علف شور ها از نظر درجه خوشخوراكي متفاوت هستند ، ولي هنگامي كه علوفه كمياب باشد . اكثر آن ها توسط حيوانات چرا كننده مصرف مي شوند . يكي از خصوصيات علف شورها رنگ خاكستري برگها به علت تشكيل غذه هاي نمك ، روي سطح برگ است .
عوامل موثر در استقرار گونه ها :
(الف) عوامل محيطي )
معمولاَ با حفاظت پوشش گياهي خاكهاي شور در برابر چرا ، رشد مجدد گياهان بطور طبيعي انجام مي گيرد .
كوششهاي زيادي براي دست يابي به پوشش گياهي مناسب ، از طريق كشت بذرهاي گياهان علوفه اي بوته اي مقاوم به شوري انجام شده است . در ينوساوت وليز غربي ، براي استقرار A.vesicaria .Atriplex nummularia وساير گونه ها بيش از 30 سال تحقيق و مطالعه و تلاش صورت گرفته است . ( جونز ، a1966 ، بسياري از محققين ديگر ). در طي انجام آزمايشات عوامل متعددي كه استقرار بوته ها را تحت تاثير قرار مي دهند ، شناخته شده و براي بهبود نتايج ، روشهاي مختلف بذر كاري ابداع شده است . بطور كلي گياهاني بايد مورد
استفاده قرار بگيرند كه به خوبي با منطقه سازگار هستند ( گوم ، 1974) مرگ قبل از بلوغ در بوته هاي استقرار يافته و يا از بين رفتن بعضي گونه ها به مرور زمان ، نشان دهنده سازگاري ضعيف است .
خشكي ،چرا ، وحمله حشرات علل از بين رفتن گياه Atriplex , nummularia در بخش كولا به نيوساوت وليز شناخته شده اند ، در حالي كه گونه A. vesicaria در همين محل به خوبي باقي مانده است . ( كانينگ هام ، 1974) در استراليايي غربي ، بازرسي مناطق تحت آزمايش در خاكهاي شور ، براي مدت 12 سال تغيير برتريهاي گونه ها را در طول زمان نشان داد . گونه هاي Atriplex halimus ،A.canescens ،A.lentiformis در سالهاي اول بخوبي رشد كردند ، ولي در سال نهم بمراتب ضعيفتر از گونهA.ammicola بودند .
آب مهمترين عامل استقرار گياهان علوفه اي بوته اي مقاوم به شوري است . مقدار پراكنش فصلي برف و باران و سرنوشت آب هنگامي كه به زمين مي رسد ، همه عواملي هستند كه استقرار و بقاي اين گياهان را به طريق مختلف ، تحت تاثير قرار مي دهند .
ب- عوامل گياهي
به بذر گونه هاي Atriplex براكته هايي چسبيده اند كه حاوي مواد ممانعت كننده از جوانه زني هستند ، اين مواد كه در آ.ب قابل حل هستند ، عمدتاَ كلرو سديم و مواد صابوني هستند . در اين گونه ها ، به بذر و پوسته هاي همراه آن ، ميوه اطلاق مي شود. در بذرهايي كه مراحل نمو آن ها بطور كامل طي نشده است ، بركته ها كامل نميشوند .دامنه تغييرات ميزان پر شدن دانه ها بسيار وسيع است و به عنوان مثال در گونه هاي Atriplex nummalaria ، بين 10 تا 84 درصد ( جونز ،1968) ، در گونه A.canescens بين 49 تا 93 درصد ( اسپر لينگ فيلد ،1974) و در A.halimus بين 5/43 تا 5/91 درصد ( كولر و همكاران ، 1958)تغيير مي كند . همچنين جوانه زدن بذرهايي كه داراي باله هستند نيز ،ممكن است تا حد زيادي تغيير
كند مثلاَ ميزان جوانه زني در گونه A.canescens بين 34 تا 80 درصد ( اسپرينگ فيلر ، 1964) و در بذرهاي A.nummularia از 2 تا 62 درصد متغير است ( جونز ، 1968) ميوه هاي A.tripLex spp حاوي مواد ممانعت كننده محلول در آب هستند . مقدار اين تركيبات در حدي است كه مي تواند بر فرآيند جوانه زني تاثير بگذارد . يا حتي آن را متوقف كند .
درصد جوانه زني در گونه هاي آتريپلكس ، در درجه حرارتهاي پايين كم بود و در دامنه در درجه حرارتهاي بالاتر بطور چشمگيري افزايش داشت . همچنين بين گونه هاي مختلف Atriplex نيز اختلافات معني داري ملاحظه گرديد . بطوريكه درصد جوانه زني دو گونه ، A.glauca , A.nmmularia در درجه حرارتهاي بالاتر از 8-15 درجه سانتي گراد كاملاّ افزايش داشت ، ولي در گونه هاي A.amnicola , A.Lentiformis مقدار افزايش كمتر بود اين دو گونه هنگام كه دما از 4 به 8 افزايش يافت ، عكس العمل خوبي داشتند و درصد جوانه زني آن ها افزايش چشمگيري داشته است.
سيستماتيك گياه آتريپلكس :
Kingdom : Plantae
Subkingdom : tracheobionta
Superdivision : spermatophyta (seed plant)
Division : magnoliophyta (flowering plant)
Class : magnoliopsida (dicotyledons)
Subclass: caryophyllidae
Order : caryophyllaes
Family : chenopodiaceas
Genus : atriplex (salt bush)
آتريپلكس يا اسفناج وحشي گياهاي است از تيره اسفناجيان و از جنس آتريپلكس و داراي حدود 200 گونه متعدد و مختلف .
در چند سال اخير چند گونه از گياه به ايران وارد شده كه از خود سازگاري چشمگيري نشان داده اند . از آنجمله اند گونه هاي زير 1 :
At. Canescens
At. Halimus
At. Lentiformis
مورفولوژي
آتريپلكس گياه بوته اي چوبي است كه به عنوان طرح كلي به شكل راست و مدور است ، با ساقه هاي سفت و شكننده . پوست نازك دارند و به صورت فشرده قرار گرفته اند و شاخسار زيادي دارند .
در بعضي گونه ها ممكن است شاخه هاي جانبي داراي اسپاين باشند . اگر چه آتريپلكس در شكل فيزيولوژي و ديگر ويژگي هاي داراي تغيير زيادي است ( گوناگوني زيادي دارد )
اكوتيپ هاي اين گياه در سرعت رشد ، برگ ريزي زمستانه ، مقاومت نسبت به خشكسالي و سرما و خوشخوراكي متفاوت هستند.
كمترين رنج ارتفاع اين گياه يك فوت (3/0 متر ) و بيشترين مربوط به گياهاني نيمه چوبي در جنوب dakota است كه بيشتر از 10 فوت ( 3 متر) ارتفاع دارند .
آزمايشات عادي باغباني اختلافات زيادي را در ارتفاع و ديگر ويژگي هاي گياهي درون جمعيت اين گياه نشان داد كه اساساّ تحت تاثير ژنتيك بودند .
رنج طول برگ ها 8/0 تا 2 اينچ (5-2 سانتيمتر ) است .
برگهاي جوان با فلس پوشيده شده اند تا در مقابل از دست دادن آب محافظت شوند. برگ هاي بالغ داراي كرك هاي بيروني هستند كه نمك را متمركز و ترشح مي كنند و در مناطق شور برگها پوشيده از يك پوسته نمكين يا شوره مي شوند .
اين گياه در آب و هواي گرم هميشه سبز است ولي در آب و هواي سرد زمستان برگ ريزي دارد . ( خزان مي كند)
گل هاي نر داراي سنبله هايي به عرض 3-2 ميلي متر هستند و پانيكول گل هاي ماده از 2 تا 16 اينچ ( 40-5 سانتي متر ) طول دارند .
ميوه ها داراي اتربكولي به طول 3/0 تا 4/0 اينچ (1-8/0 سانتي متر ) و داراي براكته هايي به طول 4/0 تا 1 اينچ ( 9 تا 25 ميلي متر مربع ) هستند .
Fourwing Saltbush تنها گونه اي است كه ميوه هايش به صورت ژنتيكي داراي 4 بال بزرگ هستند .
دانه ها درون اتريكول قرار دارد و در زمان پراكندگي هم از اتريكول جدا نمي شوند .
اندازه دانه تقريباّ 2×1 ميلي متر است و 17 تا 20 دانه بر روي هر ميوه قرار دارد .
سيستم ريشه اي شامل ريحه اصلي و ريشه هاي كوچك جانبي غذا دهنده است كه لايه هاي بالاي خاك را اشتغال كرده اند و اگر خاك اجازه بدهد ريشه اصلي اغلب بيشتر از 20 فوت ( 6 متر ) توسعه پيدا مي كند .
در بيابان هاي جنوبي كاليفرنيا ريشه هاي گياه Fourwing Saltbush در فاصله 40 فوت ( 12 متر ) دورتر از بوته در زير سطح خاك ديده شد .
گلهاي اين گياه به وسيله باد گرده افشاني مي كنند . ه بياباني نزديك Arizona و Tucson نشان داد كه بقاء و ماندكاري بوته ها تقريباَ 29 سال است و مجموعه هاي عكس درون پرونده هاي Grand Canyon نشان داد كه آتريپلكس براي بيشتر از 100 سال زنده مي ماند .
معمولاَ آماس شدن جوانه ها از بهار آغاز مي شود و با افزايش طول ساقه ها در اواسط تا اواخر بهار ادامه پيدا مي كند و جوانه زني دانه ها هم در همان هنگام رخ مي دهد .
اهميت گونه هاي آتريپلكس :
گونه هاي آتريپلكس به خشكي بسيار مقاوم بوده از لحاظ خاك كم توقع است . و در خاكهاي ضعيف توليد خوبي دارد .و در خاكهاي سنگين ، شور و قليايي با ميانگين بارندگي سالانه 150 ميلي متر رشد مي كنند .
اين گياه در مناطق شني تا سنگريزه اي به را حتي زندگي مي كند علاوه بر خاكهاي شور و قليايي در خاكهاي بوري و ژيپسي ورسي نيز ديده مي شود .
PH خاك مناسب براي رشد گياه آتريپلكس از كمي اسيدي تا كمي قليايي است .
ماكزيمم نمك محلول كه آتريپلكس مي تواند تحمل كند حدود 300/1 ppm است . آتريپلكس ها نظير كاكتوس ها بد برخي از نواحي گرمسيري ( ساحل افريقاي غربي) سازگاري خوبي ندارند ، سر شاخه هاي اين گياهان داراي مقدار زيادي پروتئين خام
( در حدود 15 تا 25 درصد از ماده خشك ) بوده است . و بر خلاف كاكتوس ها اين گياهان را مي توان بدون بروز هيچگونه مشكل و نياز به مديريت خاص، تحت چرا قرار داد . زيرا تا زماني كه علفهاي چمني سبر فراوان هستند . چرا بر روي آتريپلكس انجام نخواهد شد .
با كشت گياه آتريپلكس ضمن توسعه آن به عنوان گياه مرتعي با ارزش هم با پيشروي بيابان در زمينهاي ماسه اي و ماسه هاي روان ) و هم با پيشروي كوير مبارزه كرد و به علاوه زمين هاي سخت و غير قابل نفوذ را ملايم و قابل نفوذ ساخت .
اين گياه همچنين داراي اثر باد شكني خوبي نيز مي باشد زيرا شاخ و برگ زيادي دارد و قد اين گياه هم بلند است .
نسبت به خشكي مقاوم است و در مقابل كمبود آب استقامت خوبي از خود نشان مي دهد .
آتريپلكس جهت تهيه چوب نيز قابل استفاده است . البته كيفيت آن پايين است. عملكرد چوب آتريپلكس بر مبناي وزن خشك تقريباَ مشابه برگها و سر شاخه هاي آن است ، البته عملكرد برگهاي آن ( سر شاخه ها ) معمولاَ كمتر از كاكتوس است.
آتريپلكس را هم مي توان از طريق توليد خزانه و هم با كشت مستقيم توليد كرد ، در هر دو حالت گياهان بعد از 2 تا 3 سال به بلوغ مي رسند در صورت مناسب بودن شيوه هاي مديريت در طي 4 تا 7 سال دوره نمو ، توليد چوب و برگ هر يك به 5/2 تا 5 تن ماده خشك خواهد رسيد .
در قسمت اعظم مناطق خشك كشور ما آتريپلكس مي تواند بهترين گياه مرتعي و گونه مهمي براي تامين علوفه دام باشد . زيرا در مناطق خشك و بياباني كه متوسط بارش سالانه آن كمتر از 250 ميلي متر است . گونه هاي گياهي ديگري مثل خانواده بقولات و گندميان به علت نا مساعد بودن شرايط آب و هوايي توليد اقتصادي خوبي ندارند .
آتريپلكس علاوه بر تحمل گرما توانايي تحمل زمستان هاي سرد را هم دارا مي باشد و بعضي گونه هاي آتر يپلكس در مناطقي ساكن هستند كه دماي هوادر زمستان ممكن است تا (50-) درجه فارنهايت ( 46- درجه سانتيگراد ) پايين بيايد .
بازدهي توليد علوفه آن نسبت به گياهان ديگر در شرايط يكسان خيلي بيشتر است .
در اصلاح خاك نقش مهمي دارد زيرا اين گياه قادر است . مقدار زيادي از املاح خاك را جذب كرده به اين طريق به كاهش شوري يا اصلاح و آباد كردن خاكهاي شور و كويري كمك كند.
ارزش علوفه اي آن به دليل مواد پروتئيني در حد بسيار خوبي است .
در بعضي مواقع ميزان ويتامين A در يك گرم به 35 ميلي گرم مي رسد و اين گياه در فصولي كه بيشتر گياهان از بين رفته اند زنده است . و علوفه مي دهد .
اين گياه نسبت به شوري تا حدودي مقاوم است و بررسيهايي كه در زمينه آبياري آتريپلكس با آب دريا انجام شده مقاومت اين گياه را در مقابل شوري تاييد مي كند . مقاومت گياه مذكور به شوري متفاوت است . به موجب منابع مذكور آتريپلكس مقدار اصلاح محلول را در خاكهاي سطحي 20-15 ميلي موز و در خاكهاي تحتاني 50 – 40 ميلي موز بر سانتي متر را به خوبي تحمل مي كند .
كاشت آتريپلكس
نحوه كشت آتريپلكس با توجه به آب و هواي مناطق مختلف و خاك تفاوت دارد . ازدياد آترپكس به دو صورت بذر پاشي يا كاشت نهال هاي گلداني انجام مي شود .
روش بذر پاشي :
كشت بذر به صورت مستقيم ، معمولي ترين روش كاشت است . بذر پاشي مستقيماّ بايد بعد از پاك كردن بذرها انجام شود . و بايد بذور را بعد از جوانه زدن كاشت . بهترين و عملي ترين روش جوانه زدن بذرها خيساندن آنهاست . براي اين كار بذرها را درون آب مي گذارند و بايد 6 تا 8 بار در روز آب آن را عوض كنيم تا محيط براي رشد و نمو بذرها آماده شود .
بهترين درجه حرارت در مراحل رشد اوليه بذرها 15 تا 20 درجه سانتي گراد است و دماي بالاتر از 25 درجه سانتي گراد ، جوانه زني بذرها را مختل مي كند .
البته كشت مستقيم بذر آتريپلكس نتيجه خوبي نداده است . بنابراين بايد بذر آن را در خزانه كشت كرد و پس از آنكه بذر سبز شد و بوته به وجود آمد آنرا به صورت نشاء به زميني كه قبلاَ آماده شده است ، منتقل كرد .
روش فعال كاري :
براي توليد فعال آتريپلكس در فصل بهار ، بذر را 48 ساعت در آب خيس مي كنند سپس در هر گلدان پلاستيكي كه از خاك ، كود ماسه پر شده است ، چند بذر مي كارند ، بذرها را در عمق 5 سانتي متري مي كارند .
مقدار بذر لازم در هر گلدان بايد به اندازه اي باشد كه 2 تا 4 عدد آنها سبز مي شود ، براي اينكه ريشه هاي نهال ها در يكديگر نپيچند بهتر است تعدادي سوراخ در كيسه ها ايجاد كنند .در روزهاي اول كاشت بذرها تا سبز شدن و جوانه زدن آنها چندين بار گلدان ها را آبياري مي كنند و براي اين كار بهتر است از آبپاشي استفاده شود كه سوراخ هاي ريزي داشته باشد . پس از رشد نهال ها در روزهاي اول كاشت بهتر است كه آبياري كمكي صورت گيرد .
