بخشی از مقاله
چکیده
در پی ناکارآمد بودن شاخص ها در تبیین رشد و توسعه، براي اولین بار در سال 1990 در گزارش برنامـه عمـران ملـل متحـد شاخص مرکب توسعه انسانی موسوم به HDI توسط کارشناسان آن سازمان مطرح شد. این شـاخص از ترکیـب شـاخص هـاي امید به زندگی، باسوادي و درآمد سرانه به دست می آید و در محاسبه آن از حداقل، حداکثر و نسبت بـین آنهـا اسـتفاده مـی شود. شاخص توسعه انسانی برنامه ریزان و دولت هاي متبوع آنها را قادر می سازد پیشرفت ها را در طول زمان مـورد سـنجش قرار داده براي دخالت سیاسی اولویت تعیین کنند.
در نوشتار حاضر سعی می شود تا با محاسبه شاخص توسعه انسانی در شهرستان هاي هم مرز با کشـور عـراق، میـزان توسـعه یافتگی و محرومیت مناطق یاد شده مورد سنجش قرار گیرد. شاخص توسعه انسانی ضمن نمایش نقاط قوت و ضعف شهرستان هاي مرزي، می تواند مبناي مناسبی براي آگاهی از میزان نابرابري هاي موجود در بین شهرستان هاي مرزي باشد و به عنـوان مهم ترین گام در ارائه راهبردهاي متناسب و افزایش ضریب موفقیت روش هاي توسعه و برنامه ریزي تلقی گردد. نتایج حاصل از محاسبه شاخص توسعه انسانی( (HDI، نشان می دهد در بین 16 شهرستان مرزي، شهرستان خیلـی کمتـر توسـعه یافتـه( ) مشاهده نگردیده است. بر این اساس، شهرستان هاي قصر شیرین با 0/214، جـوانرود بـا 0/272،
اشنویه با 0/274، سرپل ذهاب با 0/298، مهران با 0/331، دهلران با 0/345، پاوه با 0/389، به عنوان شهرستان کمتر توسـعه یافته( )، شهرستان هاي پیرانشهر با 0/403، بانه با 0/413، سردشت با 0/464، دشت آزادگـان با 0/493، خرمشهر با 0/516، مریوان با 0/556 به عنوان شهرستان با توسعه یافتگی متوسط( )
و شهرســـتان هـــاي ســـقز بـــا 0/617، ایـــلام بـــا 0/764 و آبـــادان بـــا0/779 در ردیـــف شهرســـتان توســـعه یافتـــه( ) قرار گرفته انـد. در ایـن بررسـی شهرسـتان خیلـی توسـعه یافتـه( )
مشاهده نگردیده است.
واژگان کلیدي: توسعه انسانی، شاخص توسعه انسانی، سنجش کمی، شهرستان هاي مرزي، برنامه ریزي شهري
مقدمه
اساس حرکت هر جامعه براي رسیدن به توسعه عامل انسانی است. انسانها هم عاملان توسعه هم هدف نهایی آنهـا هسـتند.
سازمان ملل متحد به عنوان معتبرترین مرجع، هدف از توسعهیافتگی با شاخصهاي مختلف اقتصادي، اجتمـاعی و سیاسـی را انسان میداند، بنابراین اگر اقتصادي رشد داشته باشد اما مردمان آن اقتصاد از این توسعهیافتگی بهره نبرده باشند، بـیتردیـد این توسعهیافتگی ارزشی نخواهد داشت((Hijab,2003:43-45
١٩٤
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
در سال 1990، براي اولین بار در گزارش برنامه عمران سازمان ملل متحد شاخص مرکب توسعه انسانی موسوم به HDI توسط کارشناسان آن سازمان مطرح شد. این شاخص از ترکیب شاخص هاي امید به زندگی، باسوادي و درآمد سرانه به دست می آید و در محاسبه آن از حداقل، حداکثر و نسبت بین آنها استفاده می شود. شاخص توسعه انسانی برنامه ریزان را قـادر مـی سـازد پیشرفت ها را در طول زمان مورد سنجش قرار داده و اولویت هاي برنامه ریزي تعیین کنند.
شاخص توسعه انسانی( ( HDI نتیجه کوششی است به منظور رها کردن دیدگاه هاي تولید مدار که به تولید ناخالص داخلی یا تولید ناخالص ملی تĤکید دارد و جایگزین کردن دیدگاه دیگري که انسان مـدار اسـت، مبنـاي انتخـاب ابعـاد اساسـی و نشـان گرهاي متشکله شاخص توسعه انسانی را ظرفیت هاي اولیه مردم براي مشارکت و ایفاي نقـش در جامعـه تشـکیل مـی دهـد(
عباسی نژاد و رفیعی امام ،1385،.(33
در رویکرد توسعه انسانی مصرف کالاها و خدمات تنها یکی از عناصر زندگی بهتر تلقـی مـی شـود و بـرآورده نمـودن نیازهـاي روحی و گسترش ظرفیت هاي ذهنی را عنصر دیگر زندگی بهتر به شمار می آید که آن از طریق پرورش قواي ذهنی و به ویژه با آموزش حاصل می شود( اذانی، 1380، .(192
شاخص توسعه انسانی بر این ایده استوار است که لازمه دست یابی به زندگی بهتر، علاوه بـر داشـتن درآمـد بـالاتر، پـرورش و بسط استعدادها و ظرفیت هاي انسانی است. هدف شاخص توسعه انسانی اندازه گیري متوسط دست یابی افراد یـک کشـور در ابعاد اساسی سه گانه توسعه انسانی است که عبارت اند از: زندگی طولانی توأم با سلامتی، دانش و استاندارد زنـدگی شایسـته.
هر یک از این ابعاد می توانند میزان رفاه یک جامعه را در زمینه اجتماعی ـ اقتصادي توضیح دهند( صادقی و همکاران، 1386، .(286
مبانی نظري پژوهش
شاخص توسعه انسانی قابلیت کاربرد و گسترش هم در سطح کلان( بین کشـورها ) و هـم در سـطح خردتـر( بـین منـاطق) را داراست به طوري که می توان با استفاده از آن، شاخص ترکیبی براي تعیین جایگـاه کشـورها یـا منـاطق مختلـف نسـبت بـه همدیگر را به دست آورد. به طور کلی عناصر تشکیل دهنده HDI را می توان به صورت زیر بیان کرد:
(1 امید به زندگی در بدو تولد: این شاخص که بیانگر طول عمر است، تعداد سال هاي مورد انتظار هر فرد بـراي زنـدگی در بدو تولد را نشان می دهد. به عبارت دیگر امید به زندگی در بدو تولد عبارت است از: تعداد سـال هـاي زنـدگی یـک نـوزاد در صورتی که الگوهاي غالب در نرخ هاي مرگ و میر گروه هاي سنی مختلف، در تمام طول زندگی کـودك و تـا پایـان عمـر وي ثابت باشد.
(2 دانش: شاخص مذکور دستاورد نسبی هر کشور در زمینه باسوادي و تحصیلات را نشان می دهد. بـه بیـان دیگـر شـاخص دانش ترکیبی از دو شاخص نرخ باسوادي بزرگسالان و نسبت ترکیبی خام ثبت نام در مدارس ابتدایی، متوسطه و آموزش عالی است.
(3 سرانه تولید ناخالص داخلی: شاخص مورد نظر معرف سطح زندگی افراد یک کشور یـا منطقـه بـوده و از طریـق نسـبت تولید ناخالص داخلی به جمعیت به دست می آید( بختیاري و همکاران،1385، 14ـ .(13
الف) پیشینه موضوع
این شاخص در سال 1990 توسط امار تیاسن-1 برنده جایزه نوبل – و اقتصـاد دان پاکسـتانی محبـوب الحـق2 و بـا همکـاري گوسـتاو رانـیس3 اسـتاد دانشـگاه بیـل و دسـاي1 اسـتاد دانشـکده اقتصـاد لنـدن مـورد اسـتفاده قـرار گرفـت( ولـیبیگـی و پناهی،28،.(1389
1 .A.tyasen 2 .M.alhagh 3 .G.ranis
١٩٥
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
از زمانی که اولین گزارش در زمینه توسعه انسانی به چاپ رسیده، تاکنون دهها مقالـه و طـرح پژوهشـی در داخـل و خـارج از کشور انجام شده است که به اختصار به چند نمونه آن اشاره میگردد:
-1فرهاد نوربخش در دانشگاه گلاسکو به بررسی شاخصهاي توسعه انسانی تعدیل شده((MHDI میپردازد.شاخص پیشنهادي توسط نامبرده بر اساس بخشهایی از شاخص توسعه انسانی پایهگذاري شده شده و بر اساس این شاخص کشورهاي منتخب را رتبهبندي نموده که کانادا حائز رتبه اول و دانمارك در رتبه 20 بوده است(.(Noorbakhsh,1998:517-28
-2 هنهام2 به محاسبه شاخصهاي توسعه انسانی در ایالت ویرجینیاي غربی در آمریکا میپردازد. نگارنده به بررسـی شـاخص-
هاي درامد، آموزش، فقر و امید به زندگی براي بخشهاي مختلف ویرجینیاي غربی پرداخته و در نهایت نتیجهگیري مـیکنـد.
رتبه اول نماینگر بخشی با شاخص توسعه انسانی بالا با ارزشهاي /635 تا /719 است و مناطق با رتبهیĤخر داراي ارزش /504 تا /287 میباشند، بخشهاي میانی ارزشی معادل /633 تا /517 دارند(.(Hanham,2000:1-70
-3 در ایران نیز سازمان مدیریت و برنامهریزي کشور با ارائه گزارشی تحت عنوان (اولین گزارش ملی توسعه انسـانی جمهـوري اسلامی ایران) جامعترین مطالعه را انجام داده است. بر اساس این مطالعه طی چهار دهه گذشته روند شـاخص توسـعه انسـانی ایران حاکی از افزایش توسعه انسانی پایین به توسعه انسانی متوسط است. تغییـرات صـورت گرفتـه در ارزش شـاخص توسـعه انسانی از سال 1339 تا سال 1374 با رشدي معادل ./452 همراه بوده است و از این حیـث ایـران در مقایسـه بـا بـا شـاخص توسعه انسانی کشورهاي ترکیه، مصر، عربستان سعودي و عراق از رشد بیشتري برخوردار بـوده، امـا در مقایسـه بـا کشـورهاي کرهجنوبی و مالزي رشد کمتري داشته است( سازمان برنامه و بودجه،120،.(50-1378
ب) اهمیت و کاربرد شاخص توسعه انسانی
(1 به طور کلی گزارش هاي توسعه انسانی براي تصمیم گیرندگان سیاسی و اقتصادي، براي نهادهاي جامعه مـدنی داراي پیـام هایی است. هم چنین مقایسه کشورها و توجه به شاخص ها و استانداردهاي بین المللی را در پـی خواهـد داشـت( معافیـان و همکاران، 1378، 34 ـ .(33
(2 شاخص توسعه انسانی به خاطر اندازه گیري پیشرفت اجتماعی ـ اقتصادي نسبی بدیلی براي محصول ناخالص ملی به دست می دهد و مردم و دولت ها را قادر می سازد پیشرفت ها را در طول زمان ارزش یابی نمـوده و بـراي دخالـت سیاسـی اولویـت تعیین کنند و نهایتاً امکان مقایسه آموزنده بین تجربه هاي به دست آمده در کشورهاي مختلف را فراهم می سازد( معمـارزاده،
1374، .( 39
(3 این شاخص نشان می دهد که یک کشور تا دست یابی به مرحله تأمین معیارهاي ضروري براي تمـامی افـراد جامعـه چـه فاصله اي را باید طی کند و مشخص می سازد که اگر مردم 3 شاخص اصلی را در اختیار داشته باشند قادر خواهند بـود سـایر فرصت ها را نیز کسب نمایند( اکبري، 1378، .(17
ج) مزایاي شاخص: برخی از مزایاي این شاخص عبارت اند از:
(1 استفاده توأمان از 3 عامل کلیدي؛ امید به زندگی، باسوادي، درآمد سرانه در محاسبه شاخص( صالح نسب،
1374، .(17
(2 توجه به سلامتی و بهداشت( امید به زندگی) که در واقـع عملکـرد سـازمان بهداشـتی کشـور را نشـان مـی دهـد(روشـن،
1383،.(171
(3 با استفاده از این شاخص می توان به میزان اختلافات، تشابهات و پراکندگی هاي منطقه اي در کشـور دسـت یافـت و ایـن مساله را بروي نقشه و نمودار نشان داد.
1.Desay 2 .Henham
١٩٦
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
(4 نسبت اختلاف هر منطقه با توسعه یافته ترین منطقه در هر عامل به میزان حداکثر اختلافات موجود در بین منـاطق مـورد توجه قرار می گیرد( نوروزي،13،.(1379
(5 از این روش می توان علاوه بر بررسی مناطق، به مطالعه شاخص بین گروه ها و حتی مطالعه وضعیت شاخص HDI براساس جنسیت نیز پرداخت( نوربخش، 1382،.(8
د) مشکلات و محدودیت هاي شاخص توسعه انسانی
شاخص HDI علی رغم دارا بودن مقبولیت جهانی، سادگی و برخی قابلیت هـاي دیگـر، داراي کاسـتی هـا و محـدودیت هـا و مشکلاتی نیز هست. شاخص مذکور به دلیل آنکه از متوسط ملی بهره می گیرد نمی تواند تمام واقعیت ها را بیان کند. در ایـن ارتباط واقعیت هاي بسیاري در مورد گروه هاي مختلف جمعیتی، مردان، زنان، مناطق شهري و روستایی، أغنیا و فقـرا( بـویژه جمعیت در حال رشد فقراي شهري ) یا نژادها و گروه هاي مختلف قومی مورد تجزیه و تحلیل قرار نمی گیرد. به عبارت دیگـر از آنجایی که شاخص هاي بکار رفته در توسعه انسانی به صورت کلی بیان می شـوند، نتـایج حاصـل نمـی توانـد بیـانگر تمـام واقعیت هاي یک کشور یا منطقه باشد. به عنوان مثال درآمد سرانه به عنوان شاخص سطح زندگی و رفاه اقتصـادي، هـیچ گـاه بیانگر نحوه توزیع درآمد نیست و چه بسا ممکن است کشوري داراي سطح درآمد بالا باشـد ولـی توزیـع درآمـد در آن بسـیار ناعادلانه بوده و عده زیادي از مردم از درآمد پایین رنج ببرند، و برعکس درآمد سرانه بالا، لزومĤ تضمین کننـده سـطوح بـالاي توسعه انسانی نیست. همین طور ممکن است نرخ باسوادي در منطقه یا کشوري بالا باشد، اما در گـروه هـاي جمعیتـی خـاص مثل زنان و یا روستاییان پایین باشد. هم چنین در این شاخص برخی جنبه هاي حیاتی توسعه انسانی نظیر توانـایی مشـارکت در تصمیم گیري هاي اثر بخش بر زندگی لحاظ نمی گردد. یعنی این که هر کس می تواند ثروتمنـد، سـالم و تحصـیل کـرده باشد ولی اگر توانایی مورد اشاره را نداشته باشد، از نظر توسعه انسانی در جا می زند. همین حذف ابعاد مربوط به آزادي هـا از شاخص توسعه انسانی از دیگر محدودیت هاي این شاخص به شمار می رود( بختیاري و همکاران، 1385،.(18
