بخشی از مقاله
اصول سرپرستی مديريت و زمانبندی و تقسيم کار
به طور دقیق برای مدیریت نمی توان مبدأ مشخصی را تعیین کرد و بشر در طول تاریخ جهت ادامه ی زندگی خود به نحوی از مدیریت استمداد جسته است.
جهش علمی و شکل پذیری اماکن صنعتی در اواخر قرن 19 زمینه را برای تشکیل نطفه ی مدیریت علمی مساعد ساخت. در اوایل قرن 20 فردریک تایلور که از او به نام پدر مدیریت علمی یاد می کنند با تجزیه و تحلیل مسائل و مشکلات مدیریت تولید، روش علمی تجزیه وتحلیل مطالب را به عرصه ی مدیریت عرضه داشت.
در حال حاضر کشور ما که از هر نظر جزو کشورهای در حال توسعه می باشد و با برنامه ریزیهای دقیق قدم در راه توسعه ی پایدار گذاشته و با توجه به ایدئولوژی خاص حاکم بر کشور ما که نشأت گرفته از اسلام می باشد لازم دیده شد که ضمن استفاده ی بهینه از نظریات مدیریت علمی دانشمندان و نظریه پردازان بیگانه، مدیریت و عوامل آن از دیدگاه ایدئولوگ های بزرگ این مکتب نیز بررسی شود. چرا که خواه یا ناخواه این ایدئولوژی بر مدیریت حاکم در کشور ما تأثیرگذار می باشد لذا به بررسی مدیریت از دیدگاه بزرگ مرد تاریخ اسلام و بشریت امام علی ( ع ) پرداخته می شود.
اصول مديريت و وظایف مديران
مديريت از ديدگاه اسلام امانتی است كه به مديران سپرده می‌شود و آنها بايد به شدت از آن مراقبت كرده و آن را طبق معيارهای صحيح نگاه داشته و در نهايت به اهلش بسپارند.
از ديدگاه امام علی (ع)، مديريت مسئوليتی سنگين و همراه با خدمت است و مدير اسلامی هرگز منصب مديريت را برای شخص خود نمی‌خواهد؛ زيرا نبايد در پی تحقق آرزوهای خويش باشد.
اگر چنين انديشه‌ای در ذهن مدير پديد آيد كه او “حاكم” است و نه “خادم”، جامعه و مديران به آسيب‌های جبران‌ناپذيری دچار خواهند شد. مديريت اسلامی پيش از آنكه رياست‌مداری باشد، خدمتگزاری است.
مدير در اين منصب، با توجه به اصول مديريت، در جهت خدمتگزاری، اقامه عدل و حق و رفع ستم و باطل عمل خواهد نمود.در اين تحقیق که به بيان اصول مديريت و ويژگی‌های مديران از نگاه حضرت (ع) می‌پردازیم، به ويژگی هايی از قبيل:برنامه‌ريزی،سازمان‌دهی،دقت در گزينش كارگزاران،مشورت،هماهنگی،كسب اطلاع از رفتار كارگزاران،امور مالی و نظارت اشاره شده است.
اصول مديريت از ديدگاه امام علی(ع)
مديران برای هدايت نيروی انسانی به سمت اهداف از پيش تعيين شده،بايد به يك سلسله اصول در مديريت پایبند باشند. رعايت اين اصول، افزايش‌كيفيت كاری آنان را در پی داشته، همچنان‌كه بی‌توجّهی به آنها نيز سبب‌شكست مديران در رسيدن به اهداف مورد نظر خواهد شد.
امام علی (ع) يكی از عوامل سقوط و تباهی هر تشكيلاتی را ضايع كردن‌اصول اساسی آن می‌داند. در هر رشته از علوم بشری به ويژه علوم انسانی‌اصولی را شاهديم كه مسائل مربوط به حوزه آن علم بر محور آنها می‌چرخد و با آنها معنا می‌يابد، اين اصول خود شاخه‌هايی دارند كه در گذر زمان ومكان دچار تغيير و تحوّل می‌شوند، بدون آن كه اصول تغيير يابند.
مديريت‌چون ساير رشته‌های علوم، از اين قاعده كلّی مستثنی نيست و در جايگاه يكی‌از رشته‌های علوم انسانی اصولی دارد كه بايد آنها را شناخت. با مراجعه به‌سخنان امام (ع) و روش و سيره عملی حضرت اصول متعددی برای مديريت‌كارآمد به‌دست می‌آيد كه در اين بخش به مواردی از آنها پرداخته می‌شود.
1. صبر و تحمّل
تحمّل، از اركان مديريت اسلامی است. امام علی(ع) می‌فرمايد:
ابزار مديريت، سعه صدر است؛بردباری مهم‌ترين ركن مديريت و سياست است.
2. صداقت
در بحث صداقت‌ِ مدير، راستی در گفتار و رفتار با هم همراهند، ودراصطلاح امروز، صداقت به «قول و فعل» يا «عمل و گفتار» اطلاق می‌شود.اين ويژگی از زيباترين جلوه‌های مديريت است؛
چرا كه عامل اصلی جلب‌اعتماد ديگران و ايجاد صميميت بين او و زيردستان به شمار می رود. بيش‌ترمديران موفق، افزون بر سياست و زيركی و تدبير، ويژگی صدق در گفتار وكردار را نيز دارند. خداوند در قرآن می‌فرمايد:
يا أَيُّهَا الَّذين‌َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه‌َ وَ كُونُوا مَع‌َ الصّادِقين‌َ؛
ای اهل ايمان، خدا ترس بوده و همراه با راست‌گويان باشيد.
امام علی(ع) نيز مكرر بر صداقت و راستی در گفتار و كردار تأكيدمی‌كنند و آن را عامل نجات و موجب كرامت و بزرگ‌منشی می‌دانند.چنان‌كه آن را پيروزمندترين راهنما در كارها نيز معرفی می‌كنند.
3. امانتداری
از ويژگی‌های پيامبر اكرم(ص)، حتی پيش از بعثت و زمامداری و مديريت‌رسمی و الاهی‌اش بر جامعه اسلامی، صفت امانتداری است. او امين بود و اين‌زيور و صفت را تا ابد در جايگاه رهبر و مدير بزرگ الاهی با خود خواهدداشت. تأسی به اين صفت، و نزديكی به اين حالت، تكليفی بزرگ برای‌مديران جوامع امروز، به ويژه جوامع اسلامی است.
حضرت موسی(ع) وقتی خواست برای حضرت شعيب(ع) عهده‌داركاری شود، دختر حضرت شعيب(ع) درباره او به پدر چنين گفت:
يا اَبَت‌ِ اسْتَاجِرْه‌ُ اِن‌َّ خَيْرَ مَن‌ِ اسْتَاجَرْت‌َ القَوِي‌ُّ الاَمين‌ُ.
پدر اين جوان را برای خدمت اجير كن، زيرا بهترين كارگزار كسی‌است كه در كارش توانمند و امين باشد.
مدير در دنيای امروز، حافظ اموال، دارايی‌ها، سرمايه‌ها، ابزار و متعلقات‌سازمان تحت مديريتش است. حفظ اسرار، پوشش عيوب، رازداری ونهانداری نيز از رموز توفيق مدير است. ويژگی امانتداری از ديدگاه‌حضرت‌امير(ع) تا بدان حد مهم است كه اصل پُست مديريت را نيز امانت‌می‌داند. آن حضرت به يكی از كارگزارانش می‌نويسد:
پست فرمانداری برای تو وسيله آب و نان نيست بلكه امانتی است كه‌در گردن توست.
و لذا يكی از اصول مهم مديريت و وظايف اصلی مدير را امانتداری وامين بودن می‌داند و می‌فرمايد:
در به كارگيری كارمندان و مديرانی كه بايد زير نظر تو كار كنند،هيچ‌گونه واسطه و شفاعتی را نپذير، مگر شفاعت «كفايت» و «امانت»را.
4. آگاهی و تخصص
از ويژگی‌های مهم مدير كارآمد، آگاهی لازم از مسائل مربوط به‌مسؤوليت او است كه شرط كام‌يابی او نيز به شمار می‌رود. داشتن آگاهی ومهارت لازم، ضامن پيشرفت سازمان به سمت و سوی اهداف مورد نظر است.امام علی (ع) می‌فرمايد:
ای مردم، همانا سزاوارترين فرد به اين امر ]خلافت و مديريت[، كسی‌است كه در اجرای امور تواناترين، و در فهم مسائل داناترين به فرمان‌خداوند باشد.
از اين روست كه حضرت يكی از آفات جدی مديريت را بركناری وواپس نهادن انسان‌های آگاه و بافضيلت می‌داند.
5. پرهيزگاری
پرهيزگاری، عامل بازدارنده از خطا و مصونيت از لغزش به شمار می‌رود و از شرايط مهم مديريت و زمامداری در نظرگاه اميرمؤمنان (ع) است. البته‌در قرآن نيز به اين مهم اشاره شده است:
وَ مَن‌ْ يَتَّق‌ِ اللّه‌َ يَجْعَل‌َ لَه‌ُ مِن‌ْ أمْرِه‌ِ يُسْراً؛
كسی كه تقوا پيشه كند، خداوند سختی‌هايی را كه برای او پيش می آيد،آسان می‌كند.
امام علی (ع) می‌فرمايد:
هر كس به دامن تقوا چنگ زند، سختی‌ها و شدايدی كه به او نزديك‌شوند، از او دور گشته و كارهايی كه بر ذائقه او تلخ آمدند، شيرين‌می‌گردند و موج‌های متراكمی كه می‌خواهند او را به كام خود بكشند،از جلوی او كنار رفته و امور مشقت‌آفرين بر او آسان می‌شود.
6. عدالت
عدالت، مجموعه‌ای از رفتار، گفتار و كردار است كه لازمه مديريت‌كارآمد و پويا به شمار می‌رود. مديری كه در مؤلفه‌هايی چون گفتار، رفتار وپندار خويش، عدالت و انصاف را رعايت كند، در حقيقت، افزايش وفاداری‌به سازمان را به ارمغان آورده، و افراد با مشاهده اين روحيات، به تحقق‌اهداف سازمان وفادارتر و پايبندتر می‌شوند. امام علی(ع) رعايت عدالت رامايه روشنی چشم كارگزاران دانسته و می‌فرمايد:
برترين روشنی چشم واليان، برقراری عدل در مملكت است.
ايشان همچنين در اهميت عدالت يادآور می‌شوند كه:
كسی كه پس از من، سرپرستی را به عهده بگيرد، در روز قيامت در كنارصراط نگاه داشته می‌شود و فرشتگان مقرب الاهی نامه اعمال او رامی‌گشايند. اگر در ميان مردم با عدالت رفتار كرده باشد، پس عدلش اورا نجات می‌دهد.
7. دوری از بدرفتاری
اخلاق تند و طلب‌كارانه، فضای مديريت را به جهنم رفتاری تبديل‌می‌كند. او بايد بسترسازی كند و سازمان را به سمت فرهنگ متعادل رفتاری‌سوق دهد، نه اين كه خود پرخاش‌گر و تندخو باشد. امام می‌فرمايد:
بدرفتاری، آفت زمامداران[مديران جامعه ] است.
8. مهربانی
همان طور كه خشونت برای مدير زيبنده نيست، قاطعيت، اصل مسلّم برای‌بالا بردن كيفيت كار و بهينه سازی رفتارها در سازمان است. در كنار قاطعيت،عطوفت و مهربانی بجا و مناسب، بسيار مؤثر و مفيد است. مدير با به كار بردن‌مهر و عطوفت، از دريچه قلب‌ها وارد شده و سازمان را مالامال از تعهد وفداكاری می‌كند. اميرمؤمنان (ع) در اين باره می فرمايد:
مهم‌ترين ركن سياست، مهربانی است.
امام علی(ع) در عهدنامه مالك اشتر بر اين نكته تأكيد فراوان دارند كه:
مهربانی با مردم را پوشش دل خويش قرار ده و با همه دوست و مهربان باش.
9. برخورد منصفانه با فرودستان
از ويژگی‌های مديريت كارآمد، رعايت حقوق فرودستان است. چرا كه‌اين امر عامل ثبات سازمانی و مانع تشكيل گروه‌های غيررسمی معارض‌به‌شمار می‌رود و موجب بالا بردن انگيزش در بين نيروها است. برخوردمنصفانه، عين عدل است، و عدل، به تعبير امير مؤمنان (ع)، قرار دادن هر چيزدر جای خود است. امام علی(ع) می‌فرمايد:
حاكم اسلامی پاسدار الاهی در زمين است.
چرا كه قرآن انسان را خليفه خدا در زمين، و دادگری و انصاف را ازويژگي‌های ذات لايزال خداوند می‌داند. پس جانشين خدا نيز بايدمرزبندی‌های عدالت را رعايت كند. امام در جای ديگری می‌فرمايد:
دستور و حكم منصف و عادل، نافذ است.
حضرت درباره برخورد منصفانه مدير می‌فرمايد:
با آنان فروتن و نرمخو، و همواره گشاده‌رو باش، و به همگان به يك‌چشم بنگر؛ خواه به گوشه چشم نگری و خواه به آنان خيره شوی.
10. توجّه به وضع معيشتی كاركنان
اميرمؤمنان (ع) در اين باره می‌فرمايد:
در وضع معيشتی آنان گشايشی پديد آور؛ زيرا اين روش آنان را دراصلاح خود نيرو بخشيده و برای پاك‌سازی خود تشويق می‌كند و آنان‌را از دست درازی به اموالی كه در اختيار دارند، بی‌نياز می‌سازد.
11. مصمم بودن در اجرا
رفق و مدارا از ويژگی‌های مهم در ارتباطات مدير كاركنان به شمارمی‌رود كه با قاطعيت منافات ندارد. قاطعيت از ريشه «قَطَع‌َ» و به معنای‌برش‌داشتن است. مدير شايسته كسی است كه كم‌تر دچار ترديد و ضعف‌شود. البته ممكن است بعضی تصميم‌ها درست نباشد؛ زيرا انسان‌ها از خطامصون نيستند؛ امّا آن چه با كوشش و صلاح‌انديشی حاصل می‌شود، بايد باقاطعيت انجام گيرد، زيرا تزلزل مدير، موجب سستی و كاهش نيروی زيردست‌وی خواهد شد.
12. توانايی انسجام دهی و حفظ جامعه
حفظ جامعه و سازمان، از ويژگی‌های مديريت كارآمد است. امام علی(ع)می‌فرمايد:
بايد از تفرقه پرهيز كرد؛ چه اين كه افراد تك‌رو و جدا شده، دستخوش‌اميال شيطانی می‌شوند؛ همان طور كه گوسفند تك افتاده، طعمه گرگ‌می‌شود.
13. نظم
آراستگی و پيراستگی را كه شامل نظم، پاكيزگی، زيبايی، ايمنی، بهداشت‌و انضباط است، در محيط كار اعمال كنيد. زيرا اين كار موجب بالا رفتن‌روحيه، و در نتيجه افزايش بهره‌وری و كيفيت می‌شود.
سازمان را از اساس،يك رشته روابط منظم و عقلايی بين افراد دانسته‌اند و فراگرد منظم آن رامی‌توان جريان منظم و متوالی فعاليت بشری برای انجام كاری يا شغلی از ابتداتا انتها بيان كرد. امام علی(ع) درباره اهميت نظم می‌فرمايد:
