بخشی از مقاله
مقدمه
تيره نعنا داراي صفات و اختصاصاتي بسيار با اهميت است . اختصاصات مزبور به قدري روشن و قابل تشخيص اند كه اين تيره را بايد از اولين تيره هاي مشخص شناخته شده توسط گياهشناسان دانست. ساقه اين گياهان معمولاً ايستاده و مقطع آنها چهارگوش است. برگهاي آنها متقابل و
گلهايشان در گرزنهاي متراكم ، غالباَ به صورت كروي و گويچه اي مجتمع هستند. صفاتي مانند: 2.3 طول جام امتداد دارند. داشتن نافه چهارپرچمي و دي دينام و همچنين مادگي دو برچه اي و دو تخمكي كه هر خانه آن بر اثر ديواره بندي ثانوي به دو خانه كوچكتر تقسيم مي شود.
هر يك محتوي يك تخمك است. و بالاخره جدا شدن اين خانه ها از يكديگر به صورت چهارمريكارپ يا فندقه (تتراكن) و نيز دارا بودن كركهاي ترشح كننده ويژه ومحتوي اسانس از صفات بارز اين تيره به شمار مي آيند.
تيره نعنا داراي 187 جنس و 3000 گونه است كه از آن ميان بايد از 500 گونه سالويا و 250 گونه هيپتيس ،2000 گونه استاكيس و بالاخره 100 گونه توكريوم (مريم نخودي) نام برد.
گونه هاي اين تيره تقريباَ در سراسر جهان پراكنده اند و به طور خاصي در مناطق مديترانه اي تجمع دارند. آويشن كوهي ( تيموس) رزمارينوس (رومان يا رومارين) و بالاخره سالوي طبي از گياهان اصلي رويشهاي سواحل مديترانه اي اروپا هستند.
در بخش اول اين تحقيق سعي بر آن شده كه به بررسي كلي خانواده نعنا بپردازد.
در بخش دوم به بر رسي
آويشن (تيموس)
پرداخته شده است.
و همچنين در بخش سوم به بررسي
آويشن شيرازي (Zataria multiflora)
پرداخته شده است.
بخش اول
اختصاصات عمومي تيره نعنا
اختصاصات عمومي تيره نعنا
اختصاصات ريخت شناسي
الف) اختصاصات دستگاه رويشي
– گياهان تيره نعنا معمولاَ علفهايي يكساله يا پايا و ايستاده اند . ساقه برخي از آنها آرژوگا رتانس و گله كوما و نعناي معمولي در ناحيه بن ريشه زا وا ستولون دار است. در مناطق مديترانه اي و ايران گاهي برخي از آنها مانند انواع اسطوخدوس ها ، بعضي از سالوياها ، رزمارينوس بعضي از انواع آويشن كوهي در خارج فلات قاره وجود دارند.
ساقه عموماَ چهارگوش اين گياهان در محل بند يا گره و يا در زير گره، چنانچه در بعضي از كالنوپسيس ها ديده مي شود. متورم است . برگها متقابل و گاهي مانند لاميوم آميلكسيكول ساقه آغوش هستند و آرايش چرخه اي در اين تيره بسيار نادر است. دمبرگها معمولاَ در ناحيه نزديك به انتها رشد كمتري دارند. پهنك داراي اشكال گوناگون است. يعني گاهي باريك و خطي و
گاهي نسبتاَ پهن و در حاشيه دندانه دار و يا كامل و گاهي نيز داراي بريدگيهاي كم و بيش عميق است ولي اين بريدگيها هيچگاه برگ را به صورت برگ مركب كه شامل برگچه هاي جدا باشد در نمي آورند. گونه هايي از اين تيره كه در مناطق خشك و آهكي مديترانه مي رويند و يا در نواحي جنوبي وخشك ايران پراكنده اند غالباَ گياهاني چوبي و داراي برگهاي كاهش يافته با پهنكي ضخيم و چرمي و پشيده از كركهاي بسيارند. روزنه ها در عمق بشره برگها و يا در شيارهاي سطحي
ساقه فرو رفته اند . وجود اپيدرم چند لايه (هيپودرم) در برش عرضي برگهاي اين گياهان معمولاَ رايج است و وضعي عادي به شمار مي آيد. در تيره نعنا تكثير روشي به وسيله استولون يا بن ريشه زاي ساقه كه به صورت پاجوش و جست ها انجام مي گيرد تقريباَ امري معمولي است.ب) اختصاصات دستگاه زايشي
- گل آذين: گلها بندرت به صورت منفرد در كنار برگها، چنانكه در مليتيس يا برخي از اسكوتلارياها مشاهده مي گردد، ظاهر مي شوند. آرايش برگها ( گل آذين) معمولاَ به صورت چرخه هاي كاذب است. ( مانند لاميوم ها) و ازدو گرزن دوسويه در كنار هر يك از دو برگ متقابل پديد مي آيند. در برخي از سالو
ياها گرزنها گاهي به سه گل كاهش مي يابند. در بيشتر موارد كه گل آذينها انشعاب پيدا مي كنند در آخرين مرحله تراكم به گرزنهاي يكسويه دم عقربي كه به صورت توده اي كروي است تبديل مي شوند. در برونلا و بتونيكا غالباَ چرخه هاي گل هر چه به انتهاي ساقه نزديك مي شوند به علت كوتاه شدن ماينگره ها و تحليل رفتن برگها ( كه به صورت پولك در مي آيند) متراكم شده گل آذين حالت سنبله انتهايي پيدا مي كند و يا به صورت كپه اي در مي آيد.
گلها كامل و نر ماده اند و تمايل شديد آنها به نامنظم شدن و سازش كامل براي گرده افشاني به وسيله حشرات بسيار محسوس است .
فرمول كلي گل به صورت سه كاسبرگ ، سه گلبرگ ، چهار پرچك و دو برچه است.
كاسه گل پيوسته گاسبرگ و به صورت لوله اي منظم يا اندكي نامنظم و منتهي به دو لبه است. تقسيمات كاسه در انتها ممكن است به صورت دندانه هاي نرم و گاهي مانند برخي استاكيس ها و گالئوپسيس ها سخت شده و به صورت خار و تيغ درآيند. كاسه داراي رگه ها برجسته اي است كه گاهي پوشيده از كرك است و تعداد آنها از 5 ،10،15 عدد تغيير مي كند. تعداد رگه هاي كاسه و يا نحوه پيوستگي رگه ها با هم در شناخت گونه هاي اين تيره نقش مهمي دارد. رگه هاي اطراف ميوه پايدار ومعمولاَ ثابت اند و بخش محافظي را به وجود مي آورند كه در پراكنش دانه ها اهميت ويژه دارد.
جام گل هميشه پيوسته گلبرگ، نامنظم شامل لوله اي كم و بيش دراز است و يا خميده اي است كه غالباَ مجهز به كرك و منتهي به پهنكي با 5 دندانه است كه در دو لبه قرار مي گيرند. لب بالايي جام كه از گلبرگهاي عقبي تشكيل مي شوند دارا ي دو دندانه و لب پاييني كه از سه گلبرگ جلويي به وجود مي آيد واجد سه دندانه است. بايد در نظر داشت كه گرچه طرح فوق در جام امري عمومي است ولي ممكن است در آن تغييرات و تفاوتهايي نيز به شرح زير ديده شود:-
جام ممكن است مانند گل نعنا (مانتا) دو لبه نبوده يا دارا ي دندانه هاي همسان و يا تقريباَ همقد باشند. اين نوع ساختار جام ارتباط با تيپ هاي اوليه و كهن اين تيره دارد و در نعنا جام گل به علت پيوستگي دو قطعه پشتي به صورت چهار دندانه در مي آيد.
- جام دو لبه و تا 2.3 طول شكافته شده تقريباَ از تيپ هاي عادي اين تيره به شمار مي رود و در اين تيپ جهت و اهميت نسبي دو لبه بسيار متفاوت است.
جام يك لبه: در اين حالت دو دندانه لب بالايي مانند جام آژ.گا بدشواري قابل تشخيص است و بايد گفت كه لب بالايي رشد نمي كند.
جام دو لبه: در اين حالت لب بالايي مانند جام گل توكريوم ( مريم نخودي) اساساَ وجود ندارد زيرا دندانه هاي لب بالايي به لب پاييني اضافه شده اند.
نافه: شامل چهار پرچم است و پرچم پنجم كه معمولاَ پرچم عقبي است، از بين مي رود و جز عده معدودي از گياهان اين تيره كه در خارج فلات قاره مي رويند و پنج پرچم دارند. بقيه فقط داراي چهار پرچم اند وهيچ آثاري از پرچم پنجم در آنها باقي نمانده است . چهارپرچم باقيمانده شامل دو پرچم جلويي و دو پرچم طرفي است كه روي جام چسبيده اند و معمولاَ اين چهار پرچم دي دينام هستند و استثنائاَ ممكن است مانند نعنا پرچمها با هم برابر باشند در گياهاني مانند اسطوخدوس ، وارنگ بو يا بادرنجبويه و آويشن كوهي دو پرچم جلويي و در گياهاني مانند نپتا دو پرچم عقبي بزرگ دارند.
بايد در نظر داشت كه حذف پرچمها ممكن است شامل سه پرچم گردد كه در اين صورت فقط دو پرچم باقي مي ماند و اين حالت در جنسهاي طايفه سالويه نظير سالويا و رزمارينوس ديده مي شود. وضع اتصال ميله پرچمها در پايين جام در جنسها يا در گروههاي مختلف جهتهاي متفاوت ولي ثابت دارند و اين وضع ايجا ب مي كدن كه تيره لابياته را به طابفه هاي مختلف تقسيم كنند.
همچنين گروه هاي كه داراي پرچم هايي با ميله هاي موازي باهم ، يا واگرا و يا همگرا نسبت به هم و بالاخره ميله هايي راست و يا خميده هستند نيز در تيره وجود دارند. پرچمها ممكن است كوتاهتر از جام باشند و در ا، باقي بمانند و از جام خارج شوند. بساكها معمولاَ خانه هايي دارند كه در بالا به هم متصل ان
د و ممكن است از خانه ها با هم موازي و يا كم و بيش در بخش آزاد از هم دور باشند. درعده زيادي از اين گياهان كيسه هاي گرده ممكن است به علت وجود رابط عريض واقع در بين آنها بسيار از هم دور شوند. مثلاَ در سالوياها رابط بين دو كيسه گرده به دو صورت ميله اي خميده همانند تيغه شاهين ترازو در مي آيد كه در هر يك از دوسر حامل يك خانه بساك است و غالباَ يكي از خانه ها بارور و ديگري نازا است.
مادگي : ساختاري تقريباً ثابت دارد و با اقلاَ تغييرات آن بسيار كم و ناچيز است و هميشه از دو برچه تشكيل مي شود كه روي ديسكي با رشد و توسعه متفاوت قرار دارند. هر برچه داراي دو تخمك است كه بزودي به دو خانه محتوي يك تخمك ( همان گونه كه قبلاَ در بوراژيناسه ها ديديم) تقسيم مي شوند. تخمكها آناتروپ ، خيزان با رافه دروني و به اصطلاح اپوتروب هستند و فقط در اين صفت است كه با بوراژيناسه ها ( كه تخمك آنها اپيتروپ است) متفاوت اند. خامه در اين گياهان (ژينوبازيك) است. يعني از كف حفره تخمدان منشا مي گيرد و فقط در طايفه آژوگه كه در واقع تيپ ابتدايي اين تيره به شمار مي آيد، تقريباَ انتهايي است.
ميوه : هميشه به صورت چهار فندقه اي (تتراكن) بوده و شامل چهار نوكول محصور در كاسه اي رشد يافته در ميوه است و در اين حالت نيز به بوراژيناسه ها شباهت دارد و تغييرات از تفاوتها در ا،ها اندك و ناچيز است. دانه، جز در بعضي موارد استثنا معمولاَ بدون البومن و داراي جنيني راست است در بعضي حالت نادر جنين خميده كه مربوط به تخمك خميده است نيز در اين تيره ديده مي شود.
اختصاصات تشريحي
به طور خلاصه اختصاصات تشريحي ثابت اين تيره عبارتند از:
وجود كلانشيم يا عناصر زاويه دار به صورت توده ها يا دسته هاي ناپيوسته در زير اپيدرم در گوشه هاي ساقه و يا شاخه هاي علفي
وجود دو تا هشت آوند چوبي ناپيوسته در استوانه دروني ساقه كه در هر بند يا گره يك دسته از هر جفت آن وارد برگ مي شود و دسته هاي باقيمانده به نوبه خود به دو دسته تقسيم مي شوند و جاي آوندهاي خالي را مي گيرند.
وجود كركهاي محافظ اپيدرمي يا تيپهاي مختلف
وجود كركهاي تشرح كننده اسانس با پايه تك سلولي يا دو سلولي و انتهايي متشكل از چهار تا هشت سلول يا بيشتر كه همگي در يك سطح و كنار هم قرار دارند. اسانس ترشح شده از اين سلولها در زير پوستك (كوتيكول) جمع مي شود و در نتيجه سبب جدا شدن آن از ديواره سلولزي سلول مي گردد.
اختصاصات جنين شناختي
رشد و توسعه آلبومن دانه، جز در بعضي موارد استثنا ، داراي تيپي بسيار ساده و همانند سيزاب از تيره اسكروفولارياسه است. تشكيلات هوستوريوم در مرحله قطعي داراي يك سلول با دو هسته است. مثلاَ هوستوريوم در ناحيه سفت به يك سلول كه حداقل داراي دو هسته حجيم است كاهش مي يابد. رشد جنين در لابياته ها در همان تيپ ميوزروس مينيموس خيلي دقيقتر در تيپي بسيار نزديك به آن، يعني در تيپ كيسه كشيش قرار دارد و در حقيقت، به استثناي برخي موارد، رشد جنين در همان تيپ جنين فاميلي مشترك تمام پرسونالها ولاميال واقع است. گونه هاي
جنسهاي لاميوم و گالئوپسيس ( كه در حقيقت هر دو يك جنس به شمار مي روند) داراي تيپ جنيني متفاوت همانند پيرگياه ( سنه سيو ولگاريس) است. اين تفاوت تيپهاي جنيني در تيره نعنا نشان مي دهد كه اين تيره، برخلاف همه خصوصيات ظاهري همگن موجود در آنها ، قطعاَ منشا چند نيايي ( پلي فيلتيك) دارند.
اساس تقسيمات كلي تيره نعنا
تقسيمات تيره لابياته به طايفه ها مبتني بر صفات و اختصاصات نسبتاً كم اهميت ولي ثابت است كه در تمام گياهان يا طايفه ديده مي شود. اساس اين تقسيمات اين اختصاصات به ترتيب عبارتند از: وضع ميله پرچم و طول آن، ساختار و جزئيات جام گل ، تعداد پرچمها و بالاخره وضع خامه، كه يا راسي و يا داراي پايه اي از كف تخمدان (ژينوبازيك) است.
گياهان مهم تيره نعنا و كاربرد و اهميت اقتصادي آنها
از اسانس موجود در كركهاي ترشح كننده اين گياهان در موارد گوناگون استفاده مي شود. گونه هاي اصلي اين تيره كه مورد بهره برداري قرار مي گيرند عبارتند از:
- جنس نعنا: بويژه گونه هاي مانتاپيپريتا ، مانتاويريديس كه داراي اسانس مانتول هستند و از قديم آن را مقوي معده و ضد اسپاسم دانسته اند و به صورت عرق نعنا يا جوشانده، مصرف كرده و مي كنند. تقريباً بيشتر انواع نعنا بويژه مانتاپيپريتا و مانتا ويريديس خوراكي هستند.
علفهايي پايا، بندرت يكساله معطر، داراي ريزوم و بن رونده ساقه خيزان يا ايستاده ، ساده و يا منشعب اند. برگها متقابل ، داراي دمبرگ كوتاه و يا فاقد آن، با پهنكي در قاعده قلبي شكل، يا باريك و در حاشيه داراي دندانه هاي اره اي و يا كنگره اي هستند. برگكها سرنيزه اي يا باريك خطي تا درفشي و يا باريك و نخي شكل اند. گلها نر ماده، يا تك جنس ( بر اثر رشد نكردن يكي از اندامهاي جنسي) در چرخه هايي كم و بيش متراكم مجتمع اند كه غالباً سنبله هاي محوري را تشكيل مي دهند. كاسه گل استكاني يا قيفي شكل ، داراي لبه اي تقريباً نامنظم، يا دو لبه ، گاهي منظم و داراي 5 دندانه ناهمسان است.
- جنس آويشن كوهي ( تيموس): بويژه تيموس ولگاريس ، تيموس زيژيس و تيموس سرپيلوم داراي اسانس تيمول و كارواكرول هستند.
- آويشن كوهي بوته هايي پايا، كوتاه و گاهي چمني و يا علفي يا پايه اي چوبي هستند. برگها كوچك بدون تقسيم در حاشيه بدون دندانه ، گاهي به روبرگشته و كمي لوله شده اند. برگكها مانند كاسه غده پوش، داراي غده هاي بدون پايه سبز و نقطه هايي قرمز رنگ هستندگلها نسبتاً كوچك به رنگهاي سفيد ، صورتي تا ارغواني مايل به بنفش از ساير برگهاي ساقه قرار دارند. چرخه هاي گل آذين غالباً در انتهاي محور جمع شده و به صورت گل آذين راسي متراكم مي شوند.
برگكهاي فرعي كوچك و كمتر آشكار هستند. كاسه داراي دو لبه با دندانه هايي متفاوت در لب بالايي و لب پاييني است. لوله كاسه تقريباً استوانه اي يا استكاني ، ايستاده كمي شكم دار و در ناحيه گلو كرك دار است. جام دو لبه و بخش لوله اي آن ايستاده است. پرچمها غالباً خارج شده از جام، ايستاده يا ميله هاي ناموازي هستند. اين جنس در ايران 16 گونه دارد كه در ارتفاعات البرز و ساير ارتفاعات مي رويند.
