دانلود مقاله وحدت از دیدگاه امام خمینى - استراتژى یا تاکتیک

بخشی از مقاله

وحدت از ديدگاه امام خمينى -استراتژى يا تاكتيك

خبرگزاري شبستان: وحدت گرچه در ادبيات اسلامى كاربرد و نقش اساسى دارد، امّا در ادبيّات سياسى رايج كمتر مورد بررسى قرار گرفته است و آن‏چه در اين زمينه به‏كار رفته، بيشتر مفاهيمى است كه برترى يك شيوه و يا تفكّر را به دنبال داشته و بيشتر كاربرد خارجى دارد؛ مفاهيمى چون ناسيوناليسم، پان عربيسم، پان تركيسم و... از اين دسته به‏شمار مى‏رود، اما مفهوم وحدت در انديشه‏ى سياسى اسلام علاوه بر كاربرد در حوزه داخلى و خارجى، در هر مورد نمود مختلفى دارد. براى مثال وقتى سخن از «وحدت امت اسلامى» به‏ميان مى‏آيد، به معنى برداشتن مرزهاى جغرافيايى نيست، بلكه به معنى وحدت عمل و درك متقابل در خصوص موضوعات مشترك، حول مصالح اسلامى است.

از طرف ديگر، وقتى در محيط داخلى سخنى از وحدت به‏ميان مى‏آيد، نه‏تنها به معنى وحدت تفكّر يا سليقه است، بلكه به معنى وحدت عمل در زمينه‏ى منافع ملّى، اسلامى و قانون اساسى است؛ چيزى كه امروزه از آن به «وفاق اجتماعى» و يا انسجام داخلى و يا وحدت ملّى ياد مى‏شود.

از آن‏چه گفته شد، نقش و اهمّيت اين مفهوم در پيشبرد اهداف داخلى و خارجى جامعه‏ى اسلامى مشخص مى‏شود. از ديرباز از زمان «سيد جمال‏الدين اسدآبادى» تا زمان امام خمينى، مفهوم وحدت كاربرد زيادى داشته است. آن‏چه در اين‏جا مورد بررسى قرار مى‏گيرد، بررسى اين مفهوم در انديشه‏ى امام خمينى و بررسى آن در داخل و خارج است. ايشان همواره بر اين نكته چه قبل از پيروزى انقلاب و چه بعد از آن تاكيد مى‏نمودند و از نظر عملى نيز راهكارهاى زيادى را براى تقريب و تحريك احساسات مسلمانان حول محور مصالح اسلامى وضع كرده‏اند.

الف) مفهوم وحدت در قرآن
در قرآن كريم آيات زيادى را مى‏توان يافت كه در آن‏ها به اين مسأله اشاره شده است؛ ازجمله مفاهيمى، چون «واعتصموا»(1)، «تعاونوا»(2)، «اصلحوا»(3)، «اصلاح بين الناس»(4)، «الَّف بينهم»(5)، «امّةٌ واحدة»(6)، «امّة وسط»(7)، «حزب‏الله»(8)، «صبغة‏الله»(9) و «اخوة».(10)

محور وحدت در ديدگاه قرآنى «توحيد» و در مرتبه‏ى ديگر دين اسلام است. قرآن كريم پيامبر را به سوى اهل كتاب مى‏فرستد و از آنان براى پيوستن به شعار توحيد و جدايى از غير او دعوت مى‏كند: «اى پيامبر! به اهل كتاب بگو، بياييد بر اساس كلمه‏اى كه بين ما و شما مشترك است، غير از خدا را نپرستيم و يك‏ديگر را در برابر خداوند بعنوان رب و پروردگار نگيريم (وحدت كنيم). پس اگر روى برگرداندند بگوييد، شاهد باشيد كه ما اهل تسليم در برابر حق هستيم».(11)

آيه شريفه فوق نشان مى‏دهد كه مرز اتحاد «توحيد» است و مشركان و كافران كه بر محور غير توحيد حركت مى‏كنند، در وحدت دينى پذيرفته نخواهند شد. در تبيين محور وحدت، آيات ديگرى نيز وجود دارد كه اعتقاد به رسول خدا، اعتقاد به اولى‏الامر و قبول حكم را اضافه مى‏كند. به اين ترتيب وحدت واقعى با توجه به اين آيات تفسير مى‏شود: در سوره «آل عمران» آمده است: «واعتصموا بحبل الله جميعا ولا تفرّقوا»؛ يعنى همگى به ريسمان الهى چنگ زنيد و متفرّق نشويد. اين آيه شريفه از مسلمانان مى‏خواهد كه با اسلام از دنيا خارج شوند، از اين رو اعتصام به ريسمان الهى با توحيد منهاى نبوّت پيامبر و لوازم آن صادق نيست.

حضرت على(ع) نيز گرچه مسير خلافت را ناحق مى‏ديدند و آنان را در مقابل فرمان خداوند و رسول عصيانگر مى‏يافتند، اما به خاطر مصلحتى مهم‏تر، ابراز مخالفت نمى‏نمودند. سخنان امام در اين زمينه بسيار درس‏آموز است. اين كلمات بيانگر آن است كه وحدت اسلامى كه غالبا با حيات واقعى مسلمانان همراه است، بر حق ديگرى ـ گرچه حق معصومى، چون على(ع) باشد ـ مقدم است.

اين وحدت در حقيقت ائتلاف است، و بالاتر از وحدت «گذشت» از هرآن‏چه را كه قطب مخالف آن را برنمى‏تابد، و بسنده كردن بر هرچه «از حق» كه در نظر قطب مخالف مناسب مى‏نمايد. هم‏چنين حضرت على(ع) جداى از خطبه‏ى كوتاه و پرمعناى شقشقيه، در موارد متعددى به سكوت معنادار و سخت خويش اشاره مى‏كند. اين سكوت كه همراه با خار در چشم و استخوان در گلو توصيف شده است، براى حفظ وحدت مسلمانان و بقاى اساس دين بوده است. امام در يكى از خطبه‏هاى اوايل دوره حكومت خود مى‏فرمايد:
«قسم به خداوند كه اگر ترس از اختلاف و جدايى مسلمانان نبود و اگر ترس از آن نبود كه كفر بازگردد و «دين» فانى شود، هرآينه در غير از موضعى كه نسبت به آن‏ها نفع داشتيم، قرار مى‏گرفتيم.»(12)

آن‏چه از مجموع مفاهيم قرآنى، بيانات و سيره پيامبر و امامان معصوم (عليهم‏السلام) فهميده مى‏شود، اين است كه همواره حفظ نظام اسلامى و مصالح عمومى بر منافع شخصى و گروهى مقدم بوده است و اينان از هر اقدامى كه تفرقه و شكاف ميان جماعت اسلامى را به دنبال داشته باشد، اگرچه نفع شخصى در آن مى‏ديده‏اند، احتراز مى‏كرده‏اند.
ب) وحدت از ديدگاه امام خمينى(ره)

با توجه به اختلافات مذهبى فرق اسلامى كه خود نيز موجب اختلافات سياسى عميق‏تر مى‏گرديد، دو نوع تلاش در راه ايجاد وحدت به‏وقوع پيوست: گروهى براى تقريب بين مذاهب اسلامى قيام كردند كه حوزه‏هاى علميه‏ى شيعى و دانشگاه «الازهر» عموما با توجه به شأن علمى خود از اين طريق به اتحاد اسلامى نزديك مى‏شدند. گروه ديگرى نيز با كنار گذاردن و طرح نكردن اختلافات مذهبى به دنبال ايجاد اتحاد سياسى و توجه به قدرت بى‏بديل مسلمانان بودند.

وحدت عامل پيروزى
در ميان انديشمندانى كه انديشه وحدت را در ميان جامعه اسلامى مطرح كرده‏اند، فقط برخى از آنان مانند آيت اللّه العظمى بروجردى امكان دستيابى به موقعيت‏هاى قابل توجه را يافتند. متأسفانه به دليل وجود افراد متعصّب و قشرى در هر دو گروه، و تلاش‏هاى استعمار براى دامن زدن به اختلافات فرقه‏اى، اين تلاش در بسيارى از مراحل ناكام ماند. مفهوم وحدت به دوره برپايى جمهورى اسلامى در ايران اختصاص ندارد، بلكه ايشان حتى قبل از پيروزى انقلاب اسلامى نيز اين مسأله را گوشزد نموده‏اند:

«بايد اين رمز پيروزى را كه وحدت كلمه و اتكاى به قرآن مجيد است، حفظ كنيم و همه با هم به پيش برويم و حكومت جمهورى اسلامى را در ايران مستقر كنيم.»(13)
ايشان پس از پيروزى انقلاب اسلامى نيز به اين مسأله اشاره نموده و مى‏فرمايند: «ما اگر اين وحدت كلمه و اين خاصيّت كه عبارت از اسلاميت است كه در آن همه چيز هست، اگر اين را ما حفظ كنيم، تا آخر پيروز هستيم و اگر خداى ناخواسته آن‏ها اخلال كنند يا ما شُل باشيم و جلوشان را نگيريم و يا خودمان خيال كنيم كه پيروزيم و به سستى گرايش پيدا كنيم، من خوف اين را دارم كه خداى ناكرده با فرجامى ديگر، همان مسايل را پيش بياورند. اگر ما ايستادگى كنيم و قدرتى كه الان در دستمان است كه قدرت ملت است، حفظ كنيم، وحدت كلمه را حفظ كنيم، همه پيروز خواهيم شد».(14)

امام خمينى(ره) وحدت را علت «محدثه» و «مبقيه»ى نظام اسلامى دانسته، اسلام و وحدت را ضامن بقاى مسلمانان دانسته‏اند: «اگر مسلمين آن عزت و عظمتى كه در صدر اسلام داشتند، بازيابند، به اسلام و وحدت كلمه روى آورند، آن اتفاق بر محور اسلام بود كه آن قدرت و شجاعت مافوق‏الطبيعه را به‏وجود آورد».(15)

وحدت يك تكليف شرعى
در ديدگاه تكليف‏گراى امام، اصولاً اقدام سياسى يك تكليف شرعى است. از اين رو در بسيارى از موارد مشاركت‏هاى سياسى؛ مانند شركت در انتخابات يا تأييد نظام به واسطه گردهمايى و راهپيمايى و... كه عموما در ديدگاه يك انديشمند سياسى از «حقوق» مردم است، از ديدگاه امام تكليف و وظيفه مردم نيز هست. ايشان عدم توجه به وحدت و ترك آن را در زمره «گناه كبيره» و «جُرم بزرگ» مى‏شمارد: «اگر چنان‏چه در يك وقتى هم يك همچو مطلبى واقع شود، آن هم يك جرم است. امروز اين مسأله ـ تضعيف وحدت ـ جُرم بسيار بزرگى است».(16)

اين مسأله موجب گرديد كه امام در بسيارى از موارد كه مطلب يا كارى كه با ديدگاه‏هاى ايشان سازگارى نداشت، ولى مسئولين و صاحب‏نظران امور مملكتى بر آن اتفاق‏نظر داشتند، به خاطر حفظ وحدت و جلوگيرى از تفرقه و اختلاف بيشتر سكوت اختيار نمايند و حتّى زمينه‏ى اتحاد را فراهم آورند. ايشان مى‏فرمايند: «البتّه ما نمى‏توانيم از نفسانيت خودمان به‏طور مطلق جلوگيرى كنيم، ما همچو قدرتى نداريم، امّا قدرت اين را داريم كه جلوى خودمان را بگيريم كه اظهار نكنيم. قدرت نداريم اگر با يك كسى واقعا مخالفيم، مخالفت را در قلبمان هم نداشته باشيم، اما قدرت اين را داريم كه در مقام عمل اظهار نكنيم...».(17)

ج) گستره وحدت از ديدگاه امام خمينى
وحدت از ديدگاه امام داراى گستره وسيعى است كه شامل وحدت نيروهاى داخلى و امت اسلامى مى‏شود. قبل از پيروزى انقلاب اسلامى، در ميان عوامل داخلى وحدت نيروهاى فرهنگى و دينى كشور، بيش از هر چيز ديگر مورد نظر امام بوده است. ايشان با هوشيارى خاص كوشيدند تا وحدت داخلى را در ميان گروه‏ها و نيروهاى داخلى برقرار نمايند كه به بعضى از آنان اشاره مى‏شود:

وحدت حوزه و دانشگاه
شخصيت حضرت امام به گونه‏اى بود كه اكثر افراد در جناح روحانى و دانشگاهى او را قبول داشتند. به همين دليل ايشان دائما خطر اختلاف و تفرقه را ميان اين دو قشر گوشزد مى‏نمودند. ايشان در اين زمينه مى‏فرمايند:
«ما چندين سال است كه زحمت كشيديم و دانشگاه را به ملاّها، مدارس علوم قديمه و به طلاّب علوم قديمه نزديك كرديم. ما بازار را به اين دو نزديك كرديم. اين جبهه‏هاى مختلف را با هم نزديك كرديم و هميشه‏سفارش كرديم كه وحدت كلمه[موجود] باشد تا بتوانيد كارى انجام دهيد.»(18)

ايشان سپس به تخصص حوزه و دانشگاه اشاره مى‏كنند و گروهى را كارشناس اسلامى و گروه ديگر را كارشناس امور كشورى و مسايل سياسى معرفى مى‏نمايند و بدين جهت وجود هر دو را براى فرداى پيروزى ضرورى اعلام مى‏كنند. ايشان در تحليلى از نتايج انقلاب اسلامى مى‏فرمايند: «وحدت قشر روشنفكر و روحانى، اگر تنها نتيجه نهضت باشد، مناسب است».(19) از ديدگاه ايشان حوزه و دانشگاه با توجه به توانايى‏هاى خود، بايد يك‏ديگر را كامل كنند و در راستاى اهداف نهايى انقلاب و نظام قرار گيرند، به همين دليل مى‏فرمايند:
«مى‏دانيم كه اين دو مركز در حقيقت دو شاخه‏اند از يك شجره طيّبه، و ما دو بازو از يك مقام كه اگر به اصلاح گرايند و تعهد روحانى خود را حفظ كنند و دست در دست هم در صف واحد در خدمت حق و خلق قيام كنند، ملت را به كمال خود در دو بعد معنوى و مادى مى‏رسانند و آزادى و استقلال كشور را حفظ مى‏كنند».(20)

پس از پيروزى انقلاب در جبهه‏ى داخلى زمينه‏هاى بيشترى براى اختلاف فراهم شد؛ اختلاف ميان نيروهاى نظامى ارتش، سپاه و كميته در زمان جنگ نيز حائز اهميت بود و حضرت امام بارها بر لزوم وحدت تمام نيروهاى نظامى و «يد واحده» بودن آنها تاكيد مى‏كردند و اختلاف آنان را مساوى با شكست در جنگ مى‏دانستند. از سوى ديگر، وجود قوميت‏ها و لهجه‏هاى گوناگون كه در داخل كشور پهناور اسلامى وجود داشت، زمينه اختلاف قومى و فرقه‏اى را فراهم مى‏كرد. غائله‏ى كردستان، سيستان، تركمن صحرا و... همه و همه با جداسازى گوشه‏اى از امت مسلمان و دامن زدن به اختلافات فرقه‏اى و مذهبى همراه بود. حضرت امام يكى از زمينه‏هاى تبليغى مورد نظر خود را ايجاد وحدت ميان اين اقشار و تاكيد بر اسلاميّت همه مردم ايران قرار دادند.

وحدت دولت و ملت و وحدت اجزا و عناصر گوناگون دولت با يك‏ديگر، وحدت گرايش‏هاى سياسى و احزاب و اجتماع آنان در تحت حزب واحد اسلام، جنبه‏هاى ديگرى از وحدت در مورد تبليغ حضرت امام در سال‏هاى پس از پيروزى انقلاب بود.
در بُعد خارجى نيز وحدت ميان مسلمانان جهان و مستضعفان عالم از آرزوهاى ديرين ايشان بود كه پس از انقلاب و قبل از انقلاب بر آن تاكيد فراوان داشتند.
وحدت مسلمانان در مبارزه با اسراييل

در سرتاسر بيانات و مكتوبات امام خمينى(ره) مى‏توان به موضوعاتى دست يافت كه در جهت مبارزه مسلمانان و اتحاد آنان عليه اسراييل و ظلم و ستم اين رژيم عليه ملت مظلوم فلسطين بيان شده است. جالب آن كه اين اعلام ايشان در جهت اقدام عليه اسرائيل، به پس از پيروزى انقلاب اسلامى و رهبرى ايشان اختصاص ندارد، بلكه قبل از آن نيز ـ از سال 42 به اين طرف ـ اين اعلام خطرها را به وضوح بيان مى‏نمودند، به طورى كه امروزه به دليل جنايات صهيونيست‏ها عليه ملّت مظلوم فلسطين و انفعال كشورهاى اسلامى در قبال آن جنايات، حساسيت اين مساله دو چندان مى‏شود.

زمانى ايادى صهيونيسم در ايران حكمفرمايى مى‏كردند و ساواك به عنوان يكى از مخوف‏ترين تشكيلات زيرزمينى و پليسى تحت هدايت و آموزش كارشناسان صهيونيست قرار داشتند. آنان در هرم قدرت ايران نفوذ بى‏سابقه داشتند. ايشان در عراق ـ با اين كه در تبعيد به سر مى‏بردند ـ با كمال شجاعت و شهامت چنين مى‏گويند:

«هدف اجانب، قرآن و روحانيت است... ما بايد به نفع يهود امريكا و فلسطين هتك شويم، زندان برويم و معدوم گرديم، فداى اغراض اجانب شويم.(21) اين جانب بر حسب وظيفه‏ى شرعيه به ملّت ايران و مسلمين جهان اعلام خطر مى‏كنم كه قرآن كريم و اسلام در معرض خطر است، استقلال مملكت و اقتصاد آن تحت قبضه‏ى صهيونيست‏ها است». ايشان به خاطر افشاگرى عليه جنايات صهيونيست‏ها به زندان مى‏روند و تبعيد مى‏شوند، اما هم‏چنان از اين مهم فرو گذار نمى‏كنند و در جاى ديگر چنين مى‏فرمايند:

«من نزديك به بيست سال است كه خطر صهيونيسم بين‏الملل را گوشزد نموده‏ام و امروز نيز خطر آن را براى تمامى انقلابات آزادى بخش جهان و انقلاب اصيل اسلامى ايران كمتر از گذشته نمى‏دانم. امروز اين زالوهاى جهانخوار با فنون مختلف براى شكست مستضعفان جهان قيام و اقدام نموده‏اند. ملّت و ملل آزاد جهان بايد در مقابل اين دسيسه‏هاى خطرناك با شجاعت و آگاهى ايستادگى نمايند.»(22)از طرف ديگر، اعلام روز قدس (آخرين جمعه ماه مبارك رمضان هر سال) از دستاوردهاى مهم ايشان در فراخوانى تمامى مسلمانان در حمايت از ملّت مظلوم فلسطين محسوب مى‏شود.

انواع وحدت
بطور كلى انواع وحدتى كه براى امت اسلامى مى‏توان تصور كرد، به سه دسته تقسيم مى‏شود:(23)

وحدت مطلق
وحدت مطلق، عبارت است از اتفاق نظر در همه عقايد، معارف و احكام اسلامى با همه اصول و فروع آن.(24)
اين وحدت با نظر به آزادى انديشه و تعقل در خصوصيات و كيفيّات، و انتخاب دلايل در عناصر و اجزاى اصلى عقايد و احكام دين اسلام، به قدرى بعيد است كه مى‏توان گفت امرى امكان‏ناپذير است. به خصوص با در نظر گرفتن اختلاف متفكّران در ذوق وانديشه، و كمى و بسيارى اطّلاعات درباره منابع، و هم‏چنين اختلاف آنان در نبوغ، هوش و حافظه كه بدون ترديد در انتخاب و فهم قضايا و تنظيم استدلال و امثال آن موثر است.

وحدت مصلحتى عارضى
وحدت مصلحتى از جبر عوامل خارج از حقيقت و متن دين پيش مى‏آيد، و در مواقعى لازم مى‏آيد كه آن عوامل، جوامع اسلامى را در خطر اختلاف قرار داده است. معمولاً در هنگام بروز عوامل نابود كننده و مخاطره‏آميز، تضادها و اختلافات در ميان فرقه‏ها و مذاهب مختلف ناديده گرفته مى‏شوند و نوعى اتحاد و هماهنگى ميان آنان برقرار مى‏شود.چون اين نوع اتحاد و هماهنگى معلول عوامل جبرى خارج از متن دين است و با از بين رفتن آن عوامل اين اتحاد نيز منتفى مى‏گردد. همان‏گونه كه توقع «وحدت مطلق» ميان متفكران و مردم جوامع اسلامى غير منطقى است، توقع اين كه وحدت مصلحتى عارضى بتواند فرقه‏ها و مذاهب اسلامى را از هماهنگى و اتحاد دايمى و معقول برخوردار سازد نيز انتظارى نابجا است.