بخشی از مقاله
چکیده
تفاوتهای اقلیمی تاثیر بسزایی در کارایی مصرف آب در تولید محصولات را دارد. روشهای متنوعی وجود دارد که بوسیله آن مدیریت مناسب مصرف آب و تولید محصول را برای مناطق مختلف، و درنتیجه مناسبترین مناطق را برای گیاهی خاص مشخص کرد. یکی از بهترین روشها، روش ناحیهبندی بر اساس بومشناسی زراعی است. در این پژوهش پس از تعیین ایستگاههای هواشناسی منتخب در حوضه، لایههای مربوط به درجه حرارت و تشعشع در محیط نرمافزارهای سامانه اطلاعات جغرافیایی ساخته و کلیه پارامترهای مورد نیاز از جداول ارائه شده از طرف فائو جمعآوری و گسترش مکانی مصرف مناسب آب در حوضه تعیین شد. در ادامه لایههای مورد نیاز جهت محاسبه تبخیر و تعرق در فرمول پنمن تهیه و با در نظر گرفتن راندمان آبیاری بر اساس روش آبیاری و نوع منبع تامین آب در کل حوضه، میزان کارایی و مدیریت مناسب مصرف آب برای گیاهان در الگوی کشت مشخص، و حوضه از نظر کارایی مصرف آب پهنه بندی گردید.
واژه های کلیدی: حوزه آبخیز تجن ، سیستم اطلاعات جغرافیائی، عملکرد مصرف آب
مقدمه
بررسی اقلیم بارش در هر منطقه از دیدگاههای مختلف نظیر تولیدات کشاورزی، زهکشی اراضی زراعی و شهری، فرسایش، سیل، خشکسالی ، مطالعات منابع آب، عمران و شهر سازی اهمیت دارد . مدیریت و برنامه ریزی کشاورزی برای کسب حداکثر استفاده اقتصادی در رژیم های متفاوت اقلیمی، بدون شک نیاز به در نظر گرفتن عوامل اقلیمی از قبیل میزان بارش، تشعشع، تغییرات درجه حرارت، تبخیر و تعرق و غیره دارد احمدیان .(1382) طبقه بندی کاربری اراضی گام موثری درجهت نیل به این هدف میباشد. مدیریت بهینه مصرف آب به منزله احیای منابع آب، زمینهساز توسعه پایدار و دوستی با طبیعت است.
الگوی مصرف آب، تضمنینکننده اجرای سیاستهای کشور در چشم انداز بخش آب است. انجام اقدامات فرهنگی- اجرایی، اصلاح عادات مصرف، توجه به علل افزایش مصرف، اهداف مدیریت مصرف، اصلاح الگوی مصرف، نهادینه کردن روش
1
بهرهبرداری از آب، اصلاح روش مصرف، اقدامات ساختاری در حیطه مدیریت مصرف از جمله مقولات مورد اهمیت در چالش آب هستند که باید مورد توجه ویژه قرار گیرند. تامین غذا یکی از دغدغههای همیشگی در این کشور است. توجه به امنیت غذایی، جزء لاینفک سیاستهای کلان دولت جمهوری اسلامی بوده و هست. به همین دلیل بخش کشاورزی بعنوان تامینکننده غذا، همواره جزء بخشهای کلیدی و استراتژیک محسوب میشود. در منطقه مورد مطالعه از آبهای سطحی حاصل از رودخانه تجن برای آبیاری مزارع استفاده میگردد امینی .(1383) بعلت کاهش شدید آبهای سطحی بخصوص در سالهای اخیرکه یکی از نگرانی های عمده عملیات آبیاری و کشاورزی پایدار در منطقه طرح میباشد، نظری فر و همکاران .(1385 ) بنابراین جهت پاسخ به افزایش تقاضا و تأمین امنیت غذایی جامعه از هم اکنون می بایست مطالعات جامعی در زمینه برنامه ریزی کشاورزی برای کسب حداکثر استفاده اقتصادی در رژیم های متفاوت اقلیمی ایران انجام داد. از آنجا که از بین تمام عوامل مؤثر در میزان عملکرد محصول، اقلیم نقشی اساسی دارد بررسی ویژگی های اقلیمی مؤثر در میزان عملکرد محصول، بسیار حائز اهمیت است اداره کل هواشناسی مازندران .(1377) در بسیاری از کشورهای دنیا به ویژه در جنوب شرقی آسیا از این رابطه استفاده کرده و با شناسایی متغیرهای اقلیمی تأثیر گذار در میزان عملکرد محصول و تعیین میزان اهمیت هر یک از آنها، مدلهایی می سازند که برای پیش بینی عملکرد محصول به کار می رود و از طریق آن برنامه ریزی لازم جهت تأمین نیازها در شرایط کمبود محصول اندیشیده می شود دویت .(2007) بنا به تعریف پتانسیل حداکثر عملکرد محصول (Ym) عبارت است از عملکرد برداشت شده از یک رقم پر محصول که به خوبی با محیط رشد سازگاری داشته باشد. عوامل اقلیمی تعیین کننده عملکرد محصول عبارتند از: درجه حرارت، تشعشع و طول فصل رشد و دیگر نیازمندیهای محصول از لحاظ حرارت و طول روز ویژه که برای توسعه رشد لازم باشد. رشد و عملکرد محصول بستگی به کل تشعشعی دارد که در طول دوره رشد دریافت می کند. اینکه چه مقدار از تشعشع به رشد و عملکرد تبدیل شود در محصولات مختلف، متفاوت است فیشر .(2009) این تفاوت ها تأثیر به سزایی در بازده مصرف آب برای تولید عملکرد محصولات دارد به طوری که مطالعات لمون (1969) اهمیت تشعشع خورشیدی را در کارایی مصرف آب نشان می دهد گلاسمن .(2008)
اهمیت آب در کشاورزی و لزوم مصرف مناسب آن
محدودیت منابع آبی کشور باعث گردیده تا بخش کشاورزی به عنوان عمده مصرفکننده منابع آبی کشور با کمبود آب برای تولید مواد غذایی روبرو باشد. در این شرایط مهمترین چالش بخش کشاورزی افزایش بهرهوری آب و تولید بیشتر غذا از آب کمتر است. بنابراین باید به دنبال راههایی در جهت مدیریت بهینه منابع آب در زمینه انواع کشت محصولات باشیم. کشاورزی و ایجاد تشکلهای مناسب بهرهبرداری از منابع آب اشاره کرد. لذا میبایست از هماکنون جهت دستیابی به توسعه پایدار، رشد اقتصادی و کاهش فقر، راهکارهایی برای افزایش تولید محصولات کشاورزی برگزید. از میان این راهکارها می توان به انتخاب محصولات مناسب با اقلیم هر منطقه، بهینهسازی الگوی مصرف آب و انتخاب الگوی کشت بهینه درکشور اشاره کرد. از آنجایی که آب به عنوان منبع حیات از عوامل رشد و توسعه در جوامع بشری میباشد، لازم است در این زمینه اقدامات مناسب در بخشهای مختلف کشور از جمله بخش کشاورزی انجام گیرد تا از این طریق بتوان مصرف آب را بهینه نمود. بنابراین در تحقیق حاضر محقق در پی این است که از طریق پهنهبندی عملکرد مصرف آب راهکارهای مدیریتی مناسبی را در راستای مصرف بهینه آب ارایه نماید.
مواد و روش ها
معرفی محدوده مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه در قسمت هایی از حوزه آبخیز سد تجن به مساحت 708/08کیلومترمربع ودر محدوده جغرافیایی 36درجه و30 ثانیه تا 36 درجه و22 دقیقه و20 ثانیه عرض شماالی و53 درجه و3 دقیقه و 18 ثانیه تا 53 درجه و27دقیقه و 25ثانیه طول شرقی قرار گرفته است(شکل .(1 منطقه دارای تیپ غالب کوهستان و کوهپایه می باشد ولی در بعضی از مناطق حوزه دارای اراضی دشتی و مسطح می باشد که مساحت کمی از حوزه را شامل می شود. بیشتر سطح منطقه از جنگل های نیمه انبوه پوشیده شده است که دارای گونه هایی همچون بلوط، افرا، راش، ممرز، توسکا و انجیلی است. جنگل های
2
منطقه مورد مطالعه تحت بهره برداری شرکت های چوب و کاغذ مازندران و چوب فریم می باشد. متوسط بارندگی سالانه/7 696 میلیمتر و متوسط درجه حرارت سالانه منطقه 12/5 درجه سانتی گراد می باشد. بر اساس روش و حوزه دومارتن اقلیم منطقه، مرطوب به دست آمده است. واحدهای زمین شناسی منطقه عمدتا از سازندهای دوران مزوزوییک و سنوزوییک 97) درصد از سازندهای منطقه را شامل می شود) بوده که به خاطر فراوانی رسوبات مارن، شیل، سیلت و رس است که در صورت حذف پوشش گیاهی بسیار حساس به فرسایش و وقوع حرکات توده ای می باشند. شبکه راه های حوزه شامل راه های ارتباطی آسفالته و شوسه بین روستاها و نیز راه آسفالته اصلی بین شهرستان ساری و منطقه دودانگه می باشد. علاوه بر آن از آنجایی که از دیرباز در منطقه طرح های جنگلداری به اجرا در آمده و تحت بهره برداری می باشد. در قسمت های زیادی از منطقه در اراضی جنگلی نیز به خاطر ایجاد مسیرهای چوبکشی مبادرت به احداث جاده گردیده است
شکل:1 موقعیت حوزه آبخیز سد تجن در نقشه ایران و مازندران
تعیین اکوسیستم زراعی
روش مقدار تولید محصولات برای داشتن ارزش بایسته بر اساس نهاده ها بنا نهاده شده ، در عین حال این روش را با جزئیات مورد نیاز برای مناطق خاص نیز بکار برده شده است. برای بررسی "عملکرد بالقوه ممکن" در یک گیاه مبنا در اقلیمی مشخص با به کارگیری داده های تشعشع استفاده شده، در این روش فرض بر این است که نیازهای اقلیمی محصول فراهم می باشد و آب، مواد غذایی، شوری، آفات و امراض روی رشد و عملکرد بالقوه محصول ( ( YMP تاثیر نمی گذارد فیشر .(2009)
