بخشی از مقاله
چکیده
فرسایش خاک به وسیله آب یکی از مهمترین فرایندهای تخریب سرزمین به ویژه در مناطق نیمه خشک به شمار می آید. از میان انواع مختلف فرسایش آبی، فرسایش خندقی یکی از مهمترین رخدادهای مؤثر در نابودی خاک، تغییر منظر زمین و منابع آب و پسرفت اراضی است. فرسایش خندقی در حوزه آبخیز قوری چای باعث آسیب رساندن به اراضی مرتعی و کشاورزی مرغوب و همچنین اراضی مسکونی روستایی و تاسیسات جاده ای شده است.
بنابراین نیاز ضروری جهت بررسی عوامل موثر در گسترش فرسایش خندقی در حوزه مورد نظر ضروری به نظر می رسد. در این تحقیق به کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی و روش تحلیل سلسله مراتبی - - AHP، عوامل موثر در گسترش فرسایش خندقی نظیر شیب، جهت جغرافیایی، طبقات ارتفاعی، کاربری اراضی و واحدهای موثر ژئومرفولوژی مورد بررسی قرار گرفتند. همچنین برای کاربریهای مختلف و واحدهای ژئومورفولوژی موجود، زیر واحدهای موثر انتخاب و با روش تحلیل سلسله مراتبی ارزیابی شدند.
به منظور ارزیابی میزان تاثیر معیارها، طبقات و عوامل موثر به صورت دو به دو با هم مقایسه و شاخص وزنی آنها به دست آمد، نقشه پهنه بندی گسترش فرسایش خندقی با توجه به وزن معیارها تهیه شد و در نهایت نقش عوامل موثر در گسترش فرسایش خندقی در حوزه قوری چای تعیین شد. نتایج حاکی از آن بود که موثرترین عامل در گسترش فرسایش خندقی در حوزه قوری چای شیب بوده و بیشترین گسترش فرسایش خندقی در مناطق مسطح و شیب های کمتر از 2 درصد، طبقه ارتفاعی240- 340، در جهت شمالی شیب و در کاربری مرتع بوده است.
.1 مقدمه
فرسایش خاک به وسیله آب یکی از مهمترین فرایندهای تخریب سرزمین به ویژه در مناطق نیمه خشک به شمار می آید.از میان انواع مختلف فرسایش آبی، فرسایش خندقی یکی از مهمترین رخدادهای مؤثر در نابودی خاک، تغییر منظر زمین و منابع آب و پسرفت اراضی است - احمدی، 1374، 634ص - . فرسایش خندقی یکی از انواع فرسایش آبی است که سهمی بین 10 تا 94 درصد در تولید رسوب کل آبخیزها در کشورهای مختلف دارد، افزون بر این، سوابق پژوهشی موجود نشانگر این است که بیشتر مطالعات انجام پذیرفته در زمینه فرسایش آبی در طی چند دهه اخیر بر روی فرایند های فرسایش شیاری - تمرکز هرزآب ها - و بین شیاری - پاشمانی و سطحی - تاکید داشته اند
این نوع فرسایش بسیار پیچیده و عوامل دخیل در آن در ارتباط با یکدیگر عمل می کنند. خندقهای فعال مدتاًع روی مواد غیر مستحکم توسعه می یابند
مطالعه محققین مختلف نشان داده که سنگ شناسی نقش مهمی در فعالیت هدکت خندق دارد
مطالعات واندکرکف و همکاران 2000 - ، 21ص - در نواحی مدیترنه نشان داد که عوامل ایجاد فرسایش خندقی با اختلاف ویژگیهای لیتولوژیکی، توپوگرافیکی و اقلیمی متغیر است. پویزن و همکاران 2003 - ، 42ص - اظهار داشتند که علیرغم مطالعات انجام پذیرفته، تعریف اصولی و با نظامی از خصوصیات مرفولوژیک انواع خندق ها و عوامل محیطی موثر در آنها ارائه نشده است و مدل معتبری جهت پیش گویی اثر تغییرات محیطی بر روی شدت فرسایش خندقی در مقیاس های متفاوت زمانی و مکانی ارائه نشده است. چنگ و همکاران 2006 - ، 13ص - علت رخداد خندقهای موقتی در مغولستان را فقر پوشش گیاهی بیان داشتند.
جعفری گرزین و کلارستاقی 1388 - ، 13ص - اثر عوامل زمین محیطی بر توزیع مکانی فرسایش خندقی در حوزه آبخیز سرخ آباد را بررسی کردند، نتایج آنها نشان داد که وقوع فرسایش خندقی در طبقات ارتفاعی پایین، جهت شیب جنوبی، اراضی پر شیب و در اراضی با کاربری مرتع در حوزه مورد مطاله دارای پتانسیل گسترش بیشتری است.
ثروتی و همکاران 1385 - ، 14ص - به مطالعه عوامل موثر در شکل گیری و گسترش فرسایش خندقی در اراضی لسی حوزه آبخیز عرب قرچی پرداختند و بیان کردند که از بین مجموعه عوامل توپوگرافی و فیزیوگرافی منطقه تحقیق سه عامل شیب، جهت و ارتفاع اراضی از سطح دریا مهمترین عوامل موثر در شکل گیری و گسترش فرسایش خندقی در اراضی لسی می باشد.
صمد نژاد 1381 - ، 68ص - طی پژوهشی در استان فارس شیب را مهمترین عامل در مرفولوژی خندق ها معرفی کرده است. زاچار 1982 - ، 58ص - نشان داد که اکثر خندق ها در شیب 10 درجه ودر حدود 90 درصد آن در شیبهای بین 2 تا 15 درجه تشکیل شده اند. قدوسی 1373 - ، 28ص - اظهار داشته است که فراوانی رخداد فرسا یش خندقی با کاهش شیب افزایش یافته و شیب 12درصد را به عنوان آستانه توپوگرافی برای بیان مناطق حساس و در معرض خطر فرسایش خندقی در نظر گرفته است.
زینک و همکاران 2001 - ، 9ص - بیان داشتند که بیش از 50 در صد نواحی خندقی منطقه مورد مطالعه در محدوده شیب 4-7 درصد قرار داشته و شکل گیری فرسایش خندقی به تناسب شیب افزایش نمی یابد. روش تحلیل سلسله مراتبی از جمله روش های بسیار مناسب در تحلیل و ارزیابی چند معیاره مکانی است که در این تحقیق برای تعین پهنه های گسترش فرسایش خندقی به کار رفته است. مدل تحلیل سلسله مراتبی توسط متخصصین پروژه های مختلف جهت تصمیم گیری به کار رفته است
جمع بندی مطالب فوق بیان کننده این واقعیت است که عوامل بسیار متنوعی در گسترش فرسایش خندقی موثرند و تاثیر این عوامل از منطقه ای به منطقه دیگر متفاوت می باشد. بنابر این گوناگونی و تاثیر متفاوت عوامل در گسترش این نوع فرسایش در مناطق مختلف مجاب کرده است تا تخقیقات متفاوتی در مناطق مختلف نیاز باشد. بر این اساس در تحقیق حاضر با توجه به گسترش شدید فرسایش خندقی در حوزه آبخیز قوری چای و آسیب رساندن به اراضی کشاورزی و مرتعی مرغوب و همچنین اراضی مسکونی روستایی و تاسیسات جاده ای نیاز ضروری جهت بررسی عوامل موثر در گسترش فرسایش خندقی و روند گسترش آن بیش از پیش ضروری به نظر می رسد.
.2 منطقه مورد مطالعه
حوزه آبخیز قوری چای در شرق روستای بران بالا و در فاصله 20 کیلومتری مرز ایران و آذربایجان واقع شده است. محدوده حوزه از 00َ47 35 تا 11َ47 45 طول شرقی و 37َ39 12 تا 42َ39 21 عرض شمالی می باشد.
مساحت حوزه 17174 هکتار و محیط آن 56 کیلومتر، ارتفاع حداقل حوزه 240 متر و ارتفاع حداکثر آن 740 متر می باشد. میانگین دمای سالیانه هوا 13/9 درجه سانتی گراد، میانگین حداکثر آن 19/7 درجه گراد، میانگین حداقل آن 8/7 درجه سانتیگراد است. میزان بارندگی سالیانه به طورمتوسط 318/8میلی متر میباشد که حداقل آن مربوط به مرداد ماه 8/9 - میلی متر - و حداکثر آن مربوط به خرداد ماه 45/1 - میلی متر - است. همچنین با توجه به منحنی آمبروترمیک و آمارهای هواشناسی موجود، نوع اقلیم منطقه بر اساس طبقهبندی دومارتن اصلاح شده و آمبرژه، اقلیم نیمه خشک سرد میباشد.
شکل :1 موقعیت جغرافیایی حوزه آبخیز قوری چای استان اردبیل
.3 مواد و روشها
در این تحقیق نقش و میزان دخالت برخی عوامل موثر در گسترش فرسایش خندقی در حوزه قوریچای مانند شیب، جهت شیب، ژئومورفولوژی، هیپسومتری و کاربری اراضی مورد بررسی قرار گرفت. به منظور شناسایی اراضی تحت تاثیر فرسایش خندقی از عملیات میدانی، تصاویر Google Earth و از مطالعات شناسایی توجیهی حوزه آبخیزی قوری چای توسط مدیریت آبخیزداری استان اردبیل استفاده شد. طی عملیات میدانی مناطق تحت تاثیرفرسایش خندقی فعال به کمک 1GPS ثبت و بر روی نقشه حوزه تفکیک گردید. نقشه های شیب، جهت شیب و هیپسومتری حوزه از روی نقشه 2DEM با استفاده از نرم افزار ArcGIS تهیه شدند
