بخشی از مقاله
بررسي معيارهاي تعيين کننده در مکانيابي بنادر خشک و تحليل مراحل مکانيابي
خلاصه
امروزه در دنيا با توجه به افزايش رونق حمل ونقل کانتينري و به تبع آن افزايش مشکلات بنادر ساحلي، ايجاد ترافيک در راه هاي منتهي به بنادر و ...، بنادر خشک توانسته اند جايگاه خود را در چرخه حمل ونقل پيدا کرده و نقش تعيين کننده اي در بهبود کارائي بنادر ساحلي داشته باشند. اجراي يک بندر خشک استاندارد ميتواند علاوه بر حل مشکلات بنادر ساحلي، گره اي براي تغيير مدهاي ترافيکي باشد. بنادر خشک با ميزان فاصله اي که از بندر ساحلي دارند به انواع متفاوتي تقسيم بندي ميگردند. در اين راستا تعيين مکان بهينه جهت کارائي بالاتر بندر خشک ضروري مي باشد. بنابراين شناختن معيارهاي مورد نياز جهت مکانيابي بنادر خشک و آگاهي از روند مکانيابي در افزايش استفاده از آن حائز اهميت مي باشد.
رويکرد اين مقاله معرفي معيارهاي مکانيابي بنادر خشک همراه با مروري بر مراحل مکانيابي بندر خشک مي باشد.در اين راستاابتدا به بررسي مفهوم بندر خشک و سپس به چرايي وجود آن ميپردازيم ، در اين بين انواع بندر خشک به اختصار تعريف خواهند گشت . پس از آن با معرفي پاره اي از خصوصيات بندر خشک ، کاربرد هر کدام در اداره و بهره برداري از بندرخشک ذکر خواهد گشت . در نهايت با تکيه بر خصوصيات بندر خشک سعي شده است تا معيارهاي مناسب جهت مکانيابي و طراحي آن ارائه و بررسي گردد. اين معيارها عمدتا از منابع کتابخانه اي به دست آمده اند و جهت استفاده در هر منطقه بايد با توجه به شرايط آن منطقه بومي سازي شوند.
کلمات کليدي : حمل ونقل دريايي، بندر خشک ، مکانيابي، معيارهاي مکانيابي
١. مقدمه
شبکه حمل ونقل شامل گره ها (بندرها، شهرها و دهکده ها)، مسيرهاي اتصال (راه آهن ، اتوبان ، مسيرهاي هوائي و آبراهه ها) و جريان (تحرک وسائل نقليه با بار و مسافر) ميباشد. يک بندر نقطه اتصال مسيرهاي ترابري دريايي به جريان هاي کوچکتر انتقال بوده و کالاها براي توزيع به وسايل نقليه زميني عرضه مي شود. بنابراين بندر نقطه ايبحراني در شبکه حمل ونقل است . يکي از ويژگيهاي يک شبکه حمل ونقل خوب کاهش در هزينه هاي اصلي جابه جايي کالاست .
در ايران ، بخش بزرگي از هزينه هايي که به کالاهاي وارداتي افزوده ميشود، در فاصله بندر تا توزيع کننده به وجود مي آيد. بنابراين هر نوع بهبود که در حمل ونقل دريايي و بنادرساحليروي دهد، ميتواند مجموع هزينه هاي حمل ونقل را کاهش دهد. از طرف ديگر اين بهينه سازي، مي تواند موجب رواني و منظم شدن جريان در شبکه حمل ونقل کشور (زميني، دريايي، هوائي) شده و در نتيجه کالاها با سرعت بيشتر در شبکه انتقال يابند.
اين امر در نگرشي کلان ، وقفه هاي احتمالي در چرخه توليد را از بين برده و بدين ترتيب منافع اقتصادي مورد انتظار ناشي از سرمايه گذاري در کالاهاي خريداري شده را افزايش مي دهد.
مشکلي که امروزه بنادر ساحلي به علت رشد سريع استفاده از کانتينر در حمل ونقل دريايي با آن مواجه ميباشند، فقدان فضاي کافي به منظور انبارسازي و هم چنين وجود نداشتن دسترسي مطلوب به مقاصد کالا به علت استفاده از شيوه هاي سنتي انتقال کالا مي باشد. شيوه هاي سنتي انتقال کالا از بنادرساحليبدين گونه بوده اند که جريان انتقال کالا دربين بنادر و مقاصد مختلف کالا در تعداد زيادي جاده و چند خط راه آهن منتهي به بنادر وجود داشته است .
با توجه به مقدمه اي که ذکر شد،دليل حضور پايانه هايي که قادر به انتقال کالاها توسط حمل ونقل چندوجهي را داشته باشند و از بار ترافيکي بنادر ساحلي بکاهند روشن مي گردد.با توجه به نقش حساسي که بنادر خشک در چرخه حمل کالا ايفا ميکنند، بايستي معيارهاي مؤثر بر مکان يابي اين پايانه ها مورد بحث و بررسي قرار گيرند.
٢. کلياتي از بندر خشک
١.٢. مفهوم بندر خشک
بندر خشک بندري است که داخل کشور قرار گرفته و عموما دورتر از پايانه هاي بنادر ساحلي مي باشد. منطقه اي با يک پايانه ترکيبي است که يک نقطه مشترک براي مدهاي ترافيکي مختلف (مسيرهاي ريلي، هوايي و جاده اي ) جهت توزيع کالاهايي که از بنادر ساحلي ميآيد، فراهم مي کند. يک بندر درون مرزي معمولا لوجستيک بين المللي و خدمات توزيع ، شامل ارسال بار، واسطه گري در امور گمرکي، لوجستيک يکپارچه و سيستم هاي اطلاع رساني را ارائه مي کند. [١، ٢و٣]
در بنادر خشک شيوه هاي گوناگون حمل ونقل شامل جاده اي، ريلي، هوائي و دريايي حضور فعال و هماهنگ دارند و از نظر ساختاري مشابه پايانه هاي زميني بوده و با بنادر ساحلي در زمينه تسهيل در حمل ونقل بار همکاري دارند.[٤]
٢.٢. طبقه بندي بنادر خشک
بر اساس عملکرد و موقعيت يک بندر خشک ، آنها به انواع بندر خشک دور، بندر خشک با فاصله متوسط از ساحل و بندر خشک نزديک دسته بندي مي شوند.[٥و ٦]
بندر خشک دور معموليترين و سابقه دارترين انواع بنادر خشک است . دليل اصلي اجراي آن مسافت و مقدار کالايي است که حمل ونقل ريلي و رودخانه اي را در نتيجه ارزيابيهاي اقتصادي قابل اجرا مي سازد. در مقايسه با شيوه سنتي انتقال ريلي کالا به و از بنادر، تفاوت اين شيوه اساسا به خدمات ارائه شده در اين بنادر در زمينه مسائل گمرکي و هم چنين کاهش ارتباطات مستقيم جاده اي به ساحل و در نتيجه کاهش ترافيک مسيرهاي منتهي به بندر ساحلي مي گردد.
بنادر خشک با فاصله متوسط از ساحل در فاصله مشخصي از يک بندر ساحلي قرار ميگيرد، و از طريق دسترسي جاده اي، به مراکز توليد و جذب کالاي بسياري متصل مي باشد.اين نوع بندر خشک به عنوان يک محل تلاقي خدمات مختلف ريلي و بخشي از وظائف اداري و فني بندر ساحلي مي باشد.
با توجه به تقاضاي رو به رشد استفاده از کانتينر در حمل ونقل دريايي و کمبود فضادر بنادر ساحلي ميتوان با افزايش ظرفيت آن ها به وسيله ايجاد يک بندر خشک نزديک به ساحل در محدوده هاي نزديک به ساحل يا حاشيه شهرهاي ساحلي به رفع مشکلات موجود پرداخت .
اين نوع بنادر خشک محل تلاقي مسيرهاي جاده اي بسياري از مراکز توليد و جذب کالا در خارج از شهر ساحلي مذکور و هم چنين مسير ريلي ويژه به بندر بدون استفاده از معابر شهري و اخلال در عملکرد آن ها مي باشد.
٣. مراحل بهره برداري از بندر خشک
کالاها توسط سيستم ريلي به بندر ساحلي و يا به بندر خشک منتقل مي شوند. در دريافت و ارسال قطارها بايد پروسه زير حاکم باشد[٢]:
. قطارها بايد با يک برنامه ثابت اداره شوند: زمان ورود و ارسال آن ها بايد مشخص بوده و بر آن نظارت شود؛ برنامه هاي زمانبندي بايد قويا در بندر ساحلي و بندر خشک ادامه داده شوندوبر زمان ترانزيت نظارت شود.
. بايد فضاهايي براي ورود قطارها روي دو راهي ريلي تخصيص داده شوند، ترجيحا با ارسال صبحگاهي تا کليه تشريفات اداري تحويل بتواند در همان روز انجام شود.
. سيستم کنترل مهر و موم و شرايط کانتينرها توسط اپراتوران بندر خشک ، راه آهن و گمرک بايد بررسي گردد.
. بايد يک سيستم بازرسي قطار براي کانتينرهايي که در هيچ يک از نقاط مياني متوقف نميشوند، معين گردد، هم چنين اطلاعات قبلي درباره واگن هايي که حاوي محموله هاي ارجاعي نيستند، بايد در دسترس بندر خشک باشد. تعميرات اصلي واگن ها بايد خارج از بندر خشک انجام شود. تنها تعميرات جزئي که واقعا ضروري هستند بايد در بندر خشک صورت پذيرد.
٤. معيارهاي تعيين کننده در مکانيابي بندر خشک
در حال حاضر در کشورهاي بسياري بنادر خشک راه اندازي شده اند ونقش مهمي در بهبود و توسعه وضعيت حمل ونقل کالا و بويژه کالاي کانتينري يافته اند .در کشورهاي آمريکا، برزيل و کانادا در قاره آمريکا، اسپانيا، ايتاليا، آلمان ،بلژيک ، دانمارک، سوئد، فرانسه ، فنلاند و هلند در اروپا، استراليا و زلاندنو در اقيانوسيه ، امارت متحده عربي، پاکستان ، فيليپين ، کامبوج و هندوستان در آسيا وتانزانيا، سوازيلند و غنا در آفريقا انواع مختلفي از بنادر خشک راه اندازي شده اند.
يکي از منافع بنادر خشک امکان توسعه حمل ونقل دريايي کالا براي کشورهايي است که دسترسي مستقيم به درياها ندارند، به عنوان نمونه در کشور سوتوکه به طور کامل داخل کشور آفريقاي جنوبي قرار دارد، در برنامه هاي توسعه حمل ونقل کالاطرح ايجاد بندر خشک مد نظر قرار گرفته است . [6]
علي رغم وجود بنادر خشک متعدد در دنيا براي آنها مطالعات مکانيابي به صورت آکادميک انجام نشده است ، البته Chun-hui(٢٠٠٨)در مقاله خودبا استفاده از روش هاي تصميم گيري چند معياره بندر خشکي را جهت خدمت رساني به يندر ساحلي Tianjin مکانيابي کرد.[٩]
مهمترين فاکتورهاي تأثيرگذار بر اجراي بندر خشک زيرساخت ، کاربري زمين ، محيط زيست و قوانين مي باشند[٨].در اين بخش به بررسي معيارهايي که براي تعيين مکان بهينه بنادر خشک نياز داريم به ترتيب الويتشان مي پردازيم .[٢]
١.تعيين جريان ترافيک بين مراکز توليد و مراکز مصرف درون مرزي و بنادر، اين جريانات با موارد زير تحليل مي شود:
. نوع کالا
. نسبت جهت دار واردات به صادرات
. تعيين سهم کانتينرهاي FCL١و LCL٢
. درصد بارهاي قابل کانتينري شدن
. پيش بيني رشد تجارت در آينده
. موقعيت هاي نسبي مراکز درون کشور
٢. مدهاي حمل ونقلي در دسترس و ظرفيت هاي کريدور و شبکه
٣.امکان کاهش هزينه ها در تن يا جعبه به ازاء هر کيلومتر با معرفي بندر خشک و کاهش هزينه هاي واحد حمل ونقل
٤.در نظر گرفتن وظائف بندر خشک که معمولا شامل موارد زير مي شود:
. بارگيري کانتينرهاي صادراتي LCL؛
. تخليه کانتينرهاي صادراتي LCL؛
. ارسال و دريافت بار LCL توسط کاميون ؛
. انبار کانتينرهاي بار شده (LCL و FCL، صادرات و واردات )؛
. عمليات تغيير خط راه آهن . سکوي راه آهن ؛
. فراهم سازي تسهيلات کامل جهت ترخيصات گمرکي براي بار LCL و کانتينرهاي FCL؛
. فراهم سازي فضاي دفتري جهت فعاليت هاي تجاري وابسته ؛
. فراهم سازي تجهيزات جابه جايي کانتينر و بار (به طور معمول انتخاب يک يا ترکيبي از فورک ليفتراک، گنتريهاي نصب کننده ريل ، گنتريهاي چرخ لاستيکي و لودرهاي سرجلو)؛
. فراهم سازي امنيت مناسب ؛
. فراهم سازي تسهيلات ارتباطي کافي .
٥.زير ساخت حمل ونقلي در مجاورت مکان پيشنهادي .
٦.خدمات کمکي موجود وابسته به حمل ونقل در مجاورت مکان پيشنهادي .
٧.دامنه گسترش براي توسعه آينده سايت .
مسئله مهمي که حائز اهميت ميباشد، معيارهاي ذکر شده بايستي با توجه به شرايط منطقه بومي سازي گردد. به عنوان مثال جريانات واردات و صادرات براي هر منطقه اي با توجه به حجم جريانات و سهم وزني آن هابايستي در نظر گرفته شود.
معيارهايي که منافع استفاده کننده را افزايش ميدهند عبارتند از: کاهش هزينه حمل ، کاهش زمان حمل ، قابليت اطمينان ارتباطات ، توسعه خدمات ، يکپارچه سازي با ديگر مدهاي حمل ونقليو معيارهاي افزاينده منافع اپراتوران يا سرمايه گذاران بيشينه سازي ظرفيت استفاده از زيرساخت هاي موجود، بيشينه سازي ارزش کالا و قابليت توسعه مي باشند.
در نهايت معيارهايي که در مکان يابي بنادر خشک بايستي مورد توجه قرار بگيرند و به نفع کل جامعه ميباشند عبارتند از: بهينه سازي کارائي شبکه حمل ونقل ، کمينه سازي تراکم جاده اي، بيشينه سازي منافع اقتصادي، کمينه سازي آلودگي و تأثيرات منفي در همسايگي پايانه مي باشد.[٧]
٣. متدولوژي مکانيابي : رويکرد مبدأ -مقصد
براي مکانيابي بنادر خشک و به عبارت کليتر پايانه هاي ترکيبي روش هاي متنوعي با توجه به نوع معيارهايي که براي مکانيابي در نظر گرفته ميشوند، وجود دارد که در اين مقاله به تحليل روش استفاده از ماتريس O-D مي پردازيم .
جهت آغاز تحليل نيازمند تشکيل ماتريس مبدأ-مقصد جريان ترافيک در سال پايه مي باشيم . اين کار بايد هم براي کالاهاي وارداتي و صادراتي و هم براي انتقالات بين مراکز درون مرزي و بنادر و براي هر کالا به صورت جداگانه انجام شود. سپس بايد براي مجموعه جرياناتي که توليد شدند، کل جريان تن -کيلومتر محاسبه شود. محاسبات بر اساس پذيرفتن قابل کانتينري شدن کالا انجام مي پذيرد.
با معرفي يک يا بيشتر از يک بندر خشک ممکن است کل فاصله تن -کيلومترو فاصله جعبه -کيلومترکاهش يابد. طبيعتا مسيريابي کالا از طريق بندر خشک باعث ايجاد دو بار جابه جايي و بنابراين بالاتر رفتن کل هزينه جابه جايي به ازاء هر جعبه از مبدأ به مقصد مي شود. براي اينکه بندر خشک از نظر اقتصادي پايا و مناسب رشد و ترقي باشد، بايد کاهش کل هزينه حمل ونقل قابل ملاحظه تر از هرگونه افزايشي در هزينه هاي جابه جايي باشد.
به عنوان نقطه شروع ، از بين مکان هايي که خصوصيات ذکر شده را دارند، سايت هايي که بيشترين کاهش را در جريان تن -کيلومتر و جعبه - کيلومتر کل ارائه ميکنند، بهترين گزينه ها براي مکان يابي بندر خشک مي باشند. اگر دو يا بيشتر از دو سايت کاهش هاي مشابهي در محاسبه تن - کيلومتر کل ايجاد کنند، تحليل مرحله دوم ضروري مي گردد.
هر سايتي بايد از نقطه نظر دسترسي به ريل .جاده ، ارزش و قيمت زمين ، شکل و قواره سايت ، ميزان سهولت تملک زمين ، مناسب بودن از نظر زهکشي .جغرافيايي، فعاليت هاي صنعتي محلي، خدمات حمل ونقلي محلي موجود و قابليت گسترش براي توسعه آينده سايت ارزيابي گردد. همچنين وجود و نزديکي يک راه کمربندي شهري، مخصوصا جهت توزيع کالاهاي محلي مفيد مي باشد.
