بخشی از مقاله
تحلیل معیارهاي مکانیابی مراکز بهداشتی درمانی شهرستان بندرانزلی
بر اساس جدول s.w.o.t
خلاصه
شناخت تفاوت عدد جمعیت و فرهنگ افراد ساکن در مکانهاي مختلف و همچنین توزیع متعادل یا غیرمتعادل مراکز بهداشتی و درمانی هر ناحیه نسبت به عدد جمعیت، در بسط و گسترش بهداشت عمومی و تقلیل مشکلات درمانی بیش از هر چیز ضروري است. ابزارهاي تحلیل برنامه ریزي شهري و منطقه اي، دامنه گسـترده اي از مفـاهیم و فنـون مختلف را در بر میگیرند . این مدل ها و فنون که براي درك و بیان ماهیت پیچیده شهرها و پیش بیني پیامدهاي آنها با اهمیت هستند، می توانند ما را به درك هرچه بهتر سیستم هاي شهري و پیش بینی رفتار این سیستم ها نزدیک کنند.
هدف از این پژوهش، بررسی وضعیت موجود مراکز بهداشتی - درمانی و تعیین معیارهاي مناسب استقرار و مکانیابی مراکز بهداشتی - درمانی از طریق جدول swot و همچنین ارائه راهکارهایی جهت خدمات رسانی مطلوبتر مراکز بهداشتی - درمانی می باشد. جامعه آماري تحقیق نیز مراکز بهداشتی - درمانی می باشد. نتایج اولیه این بررسی نشان داد که مراکز درمانی شهر از لحاظ شبکه ارتباطی، سهولت دسترسی و معیارهاي مکانیابی موقعیت مناسبی ندارند و چون به غیر از بیمارستان، ساخت اکثر مراکز درمانی شهر قدیمی می باشد، از اینرو وضع موجود مراکز درمانی با معیارهاي مکانیابی امروزه مطابقت ندارند و مشکلات بسیاري ایجاد می کنند. بنابراین باید این مراکز با تدابیري اساسی به مکانهاي مناسب انتقال داده شوند.
واژگــان کلیــدي: تحلیــل، برنامه ریزي کالبدي، معیارهاي مکانیـابی، swot ، مراکز بهداشتی- درمانی، شــهر بنـدر انزلــی
مقدمه
ساماندهی مکانی و فضایی فعالیت ها و عملکردهاي شهري براساس خواستها و نیازهاي جامعه شهري و هسته اصلی برنامه ریزي شهري است و انواع استفاده از زمین را طبقه بندي و مکانیابی می کند. نیازمندیهاي مربوط به شهر باید براساس الگوها در شکل گیري کارکردهاي شهري عوامل مختلف و متعددي ایفاي نقش می کنند و در طی زمان منجر به استقرار کارکردهاي مربوط به خود در جایگاه مناسبی قرار گیرد. از اینرو توضیح و تشریح تعادل یا عدم تعادل در توزیع کالبدي مراکز بهداشتی و درمانی، ما را در شناخت و موفقیت ارائه خدمات بهداشتی و درمانی یاري خواهند نمود. هدف از معیارهاي مکانیابی، تصمیم گیري و ارائه راهکارهاي منطقی است، تا تصمیم گیران و برنامه ریزان را در انتخاب مکانهاي مناسب براي انجام فعالیت ها یاري نمایند. همانطور که می دانیم مراکز درمانی یکی از کاربریهاي ضروري در شهر است که تحلیل و بررسی آن از نظر دسترسی مطلوب و خدمات دهی بهینه به شهروندان بسیار حائز اهمیت می باشد.
طرح مسأله
مطالعه در توزیع جغرافیایی درمان در شهر و روستا و آگاهی از امراض خاص این واحدها، به ویژه امراض زیست محیطی آنها و نحوة انطباق آن با تعداد، سطح و تجهیزات واحدهاي درمانی و تخصیص پزشکان در رابطه با جمعیت شهري و ارائه محلات آسیب پذیر شهر در برابر بیماریها، در قلمرو کار جغرافیدانان است، تا ناهماهنگیهاي ناشی از توزیع درمان را به تبع شرایط جغرافیایی شهرها نشان داده و برنامه ریزان درمانی را در جهت ایجاد تعادلهاي کمی و کیفی درمان با نیروي انسانی شهرها جهت دهد. تمام ساخت و سازهاي یک شهر بر اساس معیارهاي تعیین شده در مقررات شهري انجام می گیرند و این قوانین و مقررات شهري هستند که تکلیف شهروندان را در ساخت شهري مشخص می کنند. تأسیسات درمانی از نوع و خصوصیاتی که دارند، خود بخود داراي استانداردهایی نیز می باشند، ولی این استانداردها در ارتباط با شهرهاي مختلف و نوع واحدهاي بهداشتی و درمانی متفاوت می باشند .خدمات بهداشتی- درمانی امروزه به عنوان یکی از زیر ساختهاي شهري در جهت توسعه نواحی مطرح است و هدف از آن بالا بردن سطح سلامت و ازدیاد نیروي فعالیت افراد و طولانی کردن عمر و بالاخره پیشگیري از بروز و شیوع بیماریها و معالجه بموقع آنهاست. و مناسب ترین هدف براي خدمات بهداشتی دسترسی یکسان تمامی مردم سرزمینملّی به خدمات بهداشتی و درمانی می باشد.
شهر انزلی، با افزایش جمعیت، مهاجرتهاي شدید روستا به شهر و پیوستن روستاهاي اطراف به محدوده آن و رواج حاشیه- نشینی روبرو است. از اینرو مراکز بهداشتی- درمانی که در شهر توزیع شده اند باید پاسخگوي نیازهاي مردم ساکن و بعلاوه مراجعه کنندگان روستاهاي اطراف باشد، این شهر با داشتن 3058.3 هکتار مساحت داراي یک بیمارستان در قسمت غربی بوده که این امر باعث شده شهروندانی که در قسمت شرقی و حاشیه آن اسکان دارند دسترسی سریع به این واحد درمانی نداشته باشند. ضمن اینکه مراکز بهداشت- درمان شهر بسیار قدیمی بوده و جدیدترین مرکز در سال 1352 ساخته شده یعنی امروزه معیارهاي مکانیابی در جایگزینی این مراکز خیلی رعایت نشده است.
براي درك عمیق تر وضعیت مراکز بهداشتی- درمانی شهر، تحقیق حاضر در خصوص ناحیه مورد مطالعه در صدد یافتن پاسخ به سؤالهاي زیر می باشد :
1) آیا استقرار مراکز بهداشتی- درمانی شهر انزلی با شعاع دسترسی ها انطباق دارد؟
2) آیا میزان سرانه هاي خدمات بهداشتی- درمانی در سطح شهر انزلی کافی و مناسب است؟
قلمرو تحقیق (شهر، محدوده مطالعاتی)
شهر انزلی در شمال ایران و در گیلان مرکزي واقع است .انزلی از شمال به دریاي کاسپین، از جنوب به صومعه سرا، از مغرب به رضوانشهر و از مشرق به خمام و رشت محدود می باشد .فاصله این شهر تا شهر رشت به عنوان مرکز استان گیلان 40 کیلومتر است. این شهر در پایین ترین نقطه استان گیلان یعنی در ارتفاع -23 متر از سطح آبهاي آزاد قرار گرفته است. داراي مساحت 3058.3 هکتار و همچنین بافتی خطی است. بر اساس طرح تفصیلی مصوب، شامل یک مرکز شهر، 8 ناحیه و 44 محله می باشد. جمعیت شهر طبق سرشماري عمومی نفوس و مسکن در سال 1390، برابر 138004 نفر می باشد.
جامعه آماري این پژوهش کلیه مراکز بهداشتی- درمانی شهر انزلی اعم از بیمارستان شهید دکتر بهشتی، درمانگاههاي (تأمین اجتماعی، ولیعصر، رازي، فاطیما )، مراکز بهداشتی درمانی (غازیان، امام علی (ع) شهدا) و پایگاههاي بهداشتی (شاهور، مالا، آذربایجان، میان پشته، خوجینی، پانزده خرداد ) موجود می باشد.
روش شناسی تحقیق
پژوهش انجام یافته بر مبناي ماهیت و روش به صورت توصیفی- تحلیلی بوده که در بررسی و شناخت وضع موجود از روش توصیفی و جهت تجزیه و تحلیل و تفسیر داده ها از روش تحلیلی و جدول swot استفاده می شود. براي ارزیابی جمعیت و پیش بینی جمعیت آتی شهرستان بندرانزلی از شیوه محاسباتی مدل خطی و مدل نمائی در دو بازه زمانی 90-75 و 90- 65 و بدست آوردن دو درصد نرخ رشد مجزا بهره گرفته شد. در جمع آوري اطلاعات از شیوه کتابخانه اي و مطالعات میدانی بهره گیري شده است. در بخش کتابخانه اي از مراکز علمی وکتابخانه اي اعم از مقالات علمی، پژوهشی و کتابهاي موجود، پایان نامه ها، کتب دانشگاهی و شبکه اینترنت و در بررسی هاي میدانی از تکنیک مشاهده و تکمیل پرسشنامه از مسئولان مراکز بهداشتی- درمانی و تکمیل پرسشنامه از شهروندان براي جمع آوري اطلاعات و آمار مربوط به مراجعه کنندگان استفاده شد
در این پژوهش از مدل حوزه نفوذ براي مراکز بهداشتی- درمانی و از روش ارزیابی کاربري شهري که به دو صورت کمی و کیفی صورت می گیرد :ارزیابی کمی، بر اساس مقایسه سرانه هاي موجود کاربریها با استانداردهاي مربوط و ارزیابی کیفی، ویژگیهاي کیفی مراکز بر اساس سازگاري، مطلوبیت، ظرفیت و وابستگی براي هر یک از مراکز درمانی مورد بررسی قرار گرفت.
مروري بر ادبیات و مبانی نظري تحقیق
پیشینه تحقیق
پورکلهر (1388) پژوهشی تحت عنوان تحلیل مکانی و توزیع فضایی مراکز بهداشتی- درمانی شهر چالوس انجام داد. این تحقیق در پی بررسی وضعیت و توزیع فضایی مراکز بهداشتی- درمانی در سطح شهر چالوس است. نتایج اولیه این تحقیق نشان داد که کلیه مکانهایی که مراکز درمانی در سطح شهر در آن واقع شده اند مناسب نمی باشند و می توان براي دیگر خدمات از این مکانها استفاده کرد.
هادي زاده پیربستی (1389) در تحقیق خود تحت عنوان تحلیل مکانی- فضایی مراکز بهداشتی- درمانی با استفاده از GIS در شهر رشت، به ارزیابی مراکز بهداشتی- درمانی وضع موجود و بررسی مسائل و مشکلات آن پرداخته است. و در نتیجه این تحقیق مشخص می شود که تعداد بیمارستانهاي موجود در شهر رشت کافی بوده اما از لحاظ استقرار مکانی در وضعیت مناسبی قرار ندارند.
نظریه مرکزیت مکانی
شهر مجموعه اي از فعالیتهاست که در پهنه آن پراکنده هستند و شهرنشینان بر حسب اشتغال و بر حسب نیاز ناگزیر از مراجعه به این فعالیتهاي پراکنده هستند و کارکرد هر یک از این فعالیتها نیز کم و بیش به دیگر فعالیتها وابسته است. در مورد برخی از گروه هاي فعالیت، این وابستگی متقابل بارزتر است از جمله این فعالیتها می توان به کاربریهاي بهداشتی- درمانی توجه نمود. برنامه ریزي بهداشتی با توجه به شرایط جغرافیائی زیستگاه انسان تهیه می شود. در جغرافیاي خدمات درمانی با مدد گرفتن از نظریه مرکزیت مکانی، کیفیت توزیع خدمات درمانی در سطوح کشوري، ناحیه اي و محله اي مورد بررسی قرار می گیرد (شاعلی،.(21:1379
در برنامه ریزي خدمات درمانی با استفاده از سلسله مراتب سکونتگاههاي انسانی روي چند عامل زیر تکیه می شود:
1. امکانات: تعیین درجات بیمارستانها و درمانگاههاي محله اي با توجه به نقش آنها؛ در اینجا سعی می شود که منطقه نفوذ محدودة خدمات درمانی هر یک از این مراکز تعیین شود.
2. نیروي انسانی: تحقیق در زمینه مسائل مربوط به توزیع منطقی و غیرمنطقی پزشکان، پرستاران با توجه به تئوري مرکزیت مکانی.
نظریه ساماندهی زمین
ضوابط و مقررات چگونگی تقسیم اراضی شهري و نحوه استفاده از آن به موضوعاتی مثل مالکیت زمین از نظر وظایف بخش عمومی، جلوگیري از سوء استفاده هاي اقتصادي از زمین، و حفظ بهداشت، ایمنی و رفاه عمومی در برابر خطرات و سوانح طبیعی و صنعتی بر می گردد. در »قانون برنامه ریزي شهري و روستایی« موضوع نحوه استفاده اراضی شهري- روستایی، با وسعت و دقت بیشتر مورد توجه قرار گرفت (زیاري، .(11-12:1381
نظریه کارکردگرایی
صولاًا برنامه ریزي شهري به ابزار کارکردي براي هدایت و نظارت بر توسعه کالبدي شهرها بدل گردید. در این راستا بر اساس اصول خردگرایی و هزینه منفعت، نحوه استفاده و بهره گیري از اراضی شهري، نیزبه عنوان ابزاري در جهت تسهیل کارکردهاي شهري و تقویت کارایی شهري، تلقی گردید و ضرورت» استفاده منطقی « و » استفاده بهینه « از زمین و فضا در دستور کار قرار گرفت. در پرتو این نحوه نگرش، این نظریه بیش از پیش در عرصه کاربري زمین قوت گرفت که با شناسایی و طبقه بندي » نیازهاي فضایی « شهروندان، و تأمین » حداقل « یا » میانگین « زمین لازم براي هر نفر، می توان نحوه توزیع اراضی شهري و چگونگی استفاده از آنها را تحت یک انتظام منطقی و یک نظارت آگاهانه درآورد (زیاري، .(12:1381
معیارهاي مکانی کاربري زمین
معیارهاي مکانی در کاربري زمین، به طور کلی، استانداردي است که با آن مکان بهینه یک کاربري در شهر مورد سنجش قرار می گیرد .معیارهاي مکانی هر نوع استفاده از زمین، انعکاس وضعیت اجتماعی، اقتصادي و کالبدي شهرها و همچنین مردمی است، که در آینده از آن بهره مند خواهند شد. به عبارتی دیگر، مشخصات محلی و احتیاجات ساکنان شهر و مؤسسات و نهادهاي مستقر در شهر، اساس تعیین معیارهاي مکانی کاربري زمین شهري به شمار می رود.
فعالیت مردم در سطح خرد تا کلان در بخشهاي گوناگون تجاري، خدماتی، صنعتی و فرهنگی، پدید آورندة فرم فیزیکی شهر و منطقه شهري است. در یک تقسیم بندي کلی می توان نظام کاربردي زمین شهري را به چهار عرصه سکونتی، اشتغال، اوقات فراغت، و ارتباطات دسته بندي کرد .شبکه ارتباطی خطوط رابط و اتصال بین سه عملکرد دیگر است که با یکدیگر استخوان بندي فیزیکی یک شهر را تشکیل می دهند. در تعیین مشخصات مکانی هر نوع استفاده از زمین یا هر نوع فعالیت شهري، دو عامل هدایت کننده، یعنی عامل رفاه اجتماعی و عامل رفاه اقتصادي ملاك سنجش قرار می گیرند. بر اساس این دو عامل بسیار کلی، شش معیار زیر در مکانیابی عملکردهاي شهري، ملاك برنامه ریزي کاربري زمین شهري قرار می گیرد.
الف: سازگاري
عمده ترین تلاش شهرسازي، مکانیابی براي کاربریهاي گوناگون در سطح شهر و جداسازي کاربریهاي ناسازگار از یکدیگر است.
ب: آسایش
در استانداردهاي مکانیابی، دو عامل فاصله و زمان، واحدهاي اندازه گیري میزان آسایش و راحتی هستند.
ج: کارآیی
الگوي قیمت زمین شهري، عامل اصلی و معیار اساسی تعیین مکان کاربري زمین است.
د: مطلوبیت
عامل دلپذیري و مطلوبیت، یعنی کوشش در حفظ عوامل طبیعی، مناظر، گشودگی فضاهاي باز و سبز، چگونگی شکل گرفتن راهها، ساختمانها و فضاهاي شهري است.
ه: سلامتی (شهر سالم)
امروزه براي بهبود فضاها و ساختمانها و اماکن صنعتی، رعایت استانداردهاي اجرایی بهداشت و محیط زیست نقش مهمی دارد. استانداردهاي شهر سالم و مقررات معروف به اثرات محیطی هرگونه فعالیت شهري را از نظر حفظ محیط زیست، حراست از آسایش اجتماعی و حفاظت از میراث فرهنگی مورد ارزیابی قرار می دهد.
و: ایمنی
عوامل امنیتی، استانداردهاي خاصی را تعیین محل فعالیتهاي شهري پیشنهاد می دهند. استانداردهاي امنیتی به طور کلی به حفاظت تأسیسات شهري و دفاع از شهر در مقابل حمله هاي احتمالی جنگ بستگی دارد (سعیدنیا، . (23-27:1378
:Swot
اصطلاحی است که براي شناسایی نقاط قوت و ضعف داخلی و فرصت ها و تهدیدات خارجی، که یک شرکت، مجموعه یا قلمروي جغرافیایی با آن روبروست، به کاربرده می شود. در واقع، تجزیه و تحلیل swot، شناسایی سیستماتیک عواملی است که استراتژي باید بهترین سازگاري را با آنها داشته باشد. حروف swot، که آن را به شکل هاي دیگر مثل wsot هم می نویسند، ابتداي کلمات strength به معناي قوت، weakness به معناي ضعف، opportunity به معناي فرصت و threar به معناي تهدید است.
مدل تحلیلی :swot
تجزیه و تحلیل اصالاحی است که براي شناسایی نقاط قوت و ضعف داخلی و فرصت ها و تهدیدهاي خارجی که یک شرکت، مجموعه و یا قلمرو با آن روبروست به کار برده می شود. تجزیه و تحلیل swot، شناسایی نظام مند عواملی است که راهبرد باید بهترین سازگاري را با آنها داشته باشد. مناطق رویکرد مذکور این است که راهبرد اثر بخش باید قوت و فرصت هاي سیستم را به
حداکثر برساند، ضعف ها و تهدید ها را به حداقل برساند این مناطق اگر درست به کار گرفته شود نتایج بسیار خوبی براي انتخاب و طراحی یک راهبرد اثر بخش خواهد داشت، در سیر شکل گیري سوآت سه مرحله ي تکاملی گزارش شده است که عبارتند از:
1. تدوین تکنیک هایی که به سنجش نقاط قوت و ضعف درونی سیستم پرداخته اند.
2. تدوین تکنیک هایی که به تحلیل تهدیدها وفرصت هاي محیط خارجی سیستم توجه داشته اند.
3. تدوین تکنیک سوآت که به تعامل و هماهنگ سازي این دو دسته متغیر داخلی و خارجی می پردازد (رابینسون، .(155:1382
برنامه ریزي راهبردي که تکنیک سوآت یکی از متون آن است به لحاظ مفهومی بسیار ساده است. سنجش وضعیت حال و آینده، تعیین جهت گیري و چشم انداز ساماندهی و تدوین ابزارهایی براي نیل به آن اما همین مفهوم ساده در عمل، فرایند بسیار پیچیده اي است که نیاز به استفاده از رویکردي نظام مند. براي شناخت و تحلیل عوامل خارجی و هماهنگ کردن متقابل آن با توانمندي ها و شرایط درونی دارد.
نقاط قوت (s) نقاط ضعف (w)
فرصت ها (o) استراتژي هاي (so) استراتژي هاي (wo)
تهدید ها (t) استراتژي هاي (st) استراتژي هاي (wt)
منبع: موسوي،1385 جدول شماره:1 مدل تحلیلی swot
معیار سنجش و درجه بندي هریک از عوامل فوق بدین صورت است. که هر عامل در دامنه اي از 1تا5 رتبه بندي شده است. به طوري که رتبه 1 به معناي نداشتن اهمیت، رتبه 2 به معناي اهمیت خیلی کم، رتبه 3 اهمیت متوسط ، رتبه 4 اهمیت زیاد و رتبه 5 به معناي اهمیت خیلی زیاد آن عامل است. پس اطلاعات و داده هاي گردآوري شده بر حسب مجموع وزن ها بدست آمده و میاتگین رتبه اي تجزیه و تحلیل و محاسبه شدند. که در بخش نتیجه گیري نتایج استخراج شده بیان خواهد شد.
مدل تحلیل محاسباتی:
در این روش با استفاده از فرمول هاي مدل خطی و مدل نمائی و با استخراج جمعیت سالهاي 75،85،90و65 که توسط سرشماري هاي سالانه اداره آمار جمع آوري شده است، جمعیت شهرستان بندرانزلی در سال جاري محاسبه گردیده که طبق جدول زیر ارائه می شود.
درصد هاي نرخ رشد در مدل هاي نمائی طبق محاسبات بترتیب %0.9 و %0.8 است.
دیدگاه نظري حاکم بر موضوع تحقیق
روشهاي ارزیابی کاربري اراضی شهري
ارزیابی کاربریهاي مختلف شهريساساًا به منظور اطمینان خاطر از استقرار منطقی آنها و رعایت تناسب لازم به دو صورت کمی و کیفی صورت می گیرد.
الف)ارزیابیکمی: این ارزیابی براساس مقایسه سرانه هاي موجود کاربریها با استانداردهاي مربوط یا از طریق بررسی نیازهاي فعلی و آتی منطقه مورد مطالعه به فضا صورت می گیرد.
ب) ارزیابیکیفی: در این مرحله ویژگیهاي کیفی معین شده و نسبت آنها به یکدیگر براساس چهار ماتریس ذیل بررسی می شود:
(1 ماتریس سازگاري (2 ماتریس مطلوبیت (3 ماتریس ظرفیت (4 ماتریس وابستگی (شیعه، .(169:1375
ضوابط ایجاد واحدهاي بهداشتی- درمانی در ایران
براي بردن خدمات به جایی که مردم در آنجا زندگی و کار می کنند، یعنی تأمین دسترسی سهل مردم به گسترده ترین و اساسی ترین نیازهاي بهداشتی، با در نظر گرفتن اطلاعات اقلیمی و جمعیتی قابل دسترسی، ضابطه هاي زیر مبناي گسترش واحدهاي بهداشتی کشور قرار گرفت که هنوز هم مورد عمل است(پیله رودي، .(30:1378
-1 انتخاب "شهرستان" به عنوان مقیاس اداري و جغرافیایی گسترش شبکه هاي بهداشتی درمانی و انجام برنامه ریزیهاي مختلف سلامتی.
-2 سطح بندي و ادغام خدمات و ارائه خدمت از طریق نظام ارجاع
-3 سهولت دسترسی جغرافیایی
-4 دسترسی فرهنگی
-5 تناسب کمی نیروي انسانی ارائه کننده خدمات با حجم کار مورد انتظار
-6 تناسب آموزشها با نیازهاي اجرایی
-7 عدم تمرکز در مدیریت
-8 جلب مشارکت مردم
-9 هماهنگی درون بخشی
-10 همکاري با سایر بخشهاي توسعه
بیمارستان
بیمارستانها باید در میان فضاي سبز و داراي چشم انداز طبیعی به فضاهاي باز و زیبا به وجود آید. این عامل در تقویت قواي روانی بیماران نقش سازنده اي دارد. بنابرین باید از احداث بیمارستانها در محیط هاي متراکم و شلوغ و مملو از آلودگیهاي مختلف محیطی خودداري شود. احداث بیمارستانها داراي ظوابط زیر است:
-1 دوري از اماکن مسکونی
