بخشی از مقاله
بررسی امکان توسعه صنایع نساجی ایران با استفاده از مدل توسعه خوشه صنعتی
چکیده
بیش از یک دهه است که توسعه صنعتی مبتنی بر خوشهها، به عنوان یک استراتژي نوین مورد توجه برنامهریزان و سیاستگذاران کشورهاي صنعتی و در حال توسعه است. خوشه صنعتی به مجموعهاي از واحدهاي کسب و کار اطلاق می شود که در یک منطقه جغرافیایی و یک گرایش صنعتی متمرکز شده و با همکاري و تکمیل فعالیتهاي یکدیگر، به تولید و عرضه تعدادي کالا و خدمات میپردازند و از چالش ها و فرصتهاي مشترك برخوردارندعموماً. خوشهها تعداد زیادي از واحدهاي اقتصادي خرد، کوچک و متوسط را در برمیگیرند که از نظر جغرافیایی، این واحدها میتوانند در سطح روستا، شهر و یا شهرستان پراکنده باشند. بدین ترتیب، مشخصه خوشه هاي صنعتی، تمرکز جغرافیایی، همکاري در تکمیل فعالیتهاي یکدیگر، تولیدات و خدمات مشترك و همین طور چالشها و فرصتهاي مشترك است.
در این مقاله با مطالعه موردي (Case Study) خوشه صنعت نساجی یزد و آنالیز کسب و کار در بخشهاي مواد اولیه، نیروي انسانی، ساختار و سطح تکنولوژي، بازار و تولید، وضعیت ساختار موجود خوشه ترسیم و با استفاده از مدل توسعه خوشه اي، راهکارهایی براي ارتقاء خوشه نساجی جهت دستیابی به ساختار توسعه یافته ارائه شده است.
-1 مقدمه
امروزه توسعه خوشه هاي صنعتی نقـش محـوري و بـارزي در سیاست هاي اقتصادي و صنعتی بسیاري از کشورهاي توسـعه یافته و در حال توسعه ایفا می نماید. اگر رویکردهـاي گذشـته تمرکز بیشتري بر اقتصاد کلان و همین طور بنگاههاي بـزرگ داشته اند، اینک کسب و کار کوچک و خرد احساس مسئولیت نسبت به افزایش قابلیت رقابت این واحـدها، بهبـود ارتباطـات شبکه اي و ترکیب رقابت و همکاري به منظور تقویت یادگیري و نوآوري مورد تأکید و توجه بیشتري قرار می گیرد. در اواخـر قرن بیستم چنـدین تجربـه موفـق توسـعه صـنعتی فـرا روي کشورهاي در حال توسعه و دیر صنعتی شده قرار گرفته است.
در یک چارچوب کلی می توان الگوهاي توسعه صنعتی کـشور هاي توسعه یافته و کشور هاي تـازه صـنعتی شـده دنیـا را در چها ر قالب زیر تقسیم بندي نمود:
- تشویق به شکلگیري بنگاههاي غول پیکر: این بنگاههـا بـه واســطه برخــورداري از مقیــاس و توانمنــدیهاي ســازمانی، تکنولوژیک، مدیریتی و مالی قادر به رقابت با بنگاههاي معظـم چند ملیتی هستند. تجربه ژاپـن، کـره و در ایـن اواخـر چـین تداعی کننده چنین الگویی است.
- همکاري نزدیک و نظام مند با شرکتهاي بزرگ بینالمللـی:
در این روش با تکیه بر سرمایه خارجی و حضور چند ملیتیها راه ورود به بازارهاي جهانی براي این کشورها هموار میگردد. تجربه مالزي و به ویژه سنگاپور چنین الگویی را نمایندگی می کند.
- ایجاد مجموعههایی از صنایع کوچک و متوسط (خوشههـا):
این مجموعه با رویکرد افزایش کـارایی جمعـی و تقـسیم کـار امکان شکلگیري توان رقابتی را به مناطق مـیدهنـد. تجربـه مناطق مرکزي ایتالیـا، اسـپانیا، برزیـل و تـایوان و نیـز چـین تجربههاي شاخصی در این الگو است.
- تکیه بر اهرمهاي اقتصاد کـلان و فرعـی دانـستن سیاسـت صـنعتی: ایـن رویکـرد، رویکــرد کـشورهاي انگلوساکـسون در سیاست صنعتی آنها محسوب میشـود کـه حاکمیـت اندیـشه حفظ بنگاههاي کارا را با اهرمهاي اقتصادي دنبال میکنند.
الگوهاي ترکیبی از مدلهاي فوق نیز در بـسیاري از کـشورهاي توسعه یافته اجرا شده است. راهبرد خوشـه هـاي صـنعتی بـه عنوان راهبردي موثر در شکل دهی توسعه صـنعتی، بـسته بـه شرایط داخلی اقتصادها، در بعضی کشورها الگویی موفق بـراي توانمند سازي صنعتی معرفی شده است 1] و.[2
-2 مدل توسعه خوشه صنعتی
خوشه صنعتی امروزه از واژه ها و مفاهیم نو در ادبیات اقتـصاد منطقه اي و اقتصاد صنعتی به شمار می آید. تحلیلهاي خوشه اي می توانند به صورت یک مجموعه از فعالیتها انگاشته شوند، که نظریات برگرفته از رشته دانشهاي جغرافیا، مدیریت، علـوم اجتماعی، اقتصاد و ... را در خدمت رشد اقتصادي منطقه قـرار می دهند. تحلیلهاي خوشه اي می تواننـد کمـک شـایانی بـه تجزیه و تحلیل رشد ثروت در اقتصاد منطقـه اي داشـته و بـا اشائه و ارائه معانی فکـري مـؤثر دربـاره وابـستگی هـاي بـین بخشی و درون بخشی ، و ایجاد یـک تـصویر واحـد از اقتـصاد منطقه اي ، امکان برقراري زمینه سیاسـتگذاري مـؤثرتر را بـه وجود آورند 3] و .[4
-1-2 تعریف خوشه صنعتی
خوشــه صــنعتی بــه مجموعــهاي از واحــدهاي کــسب و کــار (Enterprises) اطلاق میشود که در یک منطقه جغرافیـایی و یک گرایش صنعتی متمرکـز شـده و بـا همکـاري و تکمیـل فعالیتهاي یکدیگر، به تولید و عرضه تعدادي کـالا و خـدمات میپردازند و از چالشها و فرصتهاي مشترك برخوردارند.[5]
-2-2 ساختار خوشه صنعتی
یک خوشه صنعتی، نه فقط شامل واحدهاي کسب و کـار، کـه تولیدات و یا خدمات مشخص خوشه را تولید و ارائه می کنـد، بلکه تأمین کنندگان مواداولیه، پیمانکـاران فرعـی، خریـداران، صادرکنندگان، تأمین کنندگان ماشین آلات، نهادهاي مختلف پشتیبان، مـشاوران، خـدمات عمـومی، واحـدهاي مربـوط بـه سیستم حمل و نقل و سـایر تـأمین کننـدگان، کـه تولیـد در خوشه را به صورت مستقیم و غیر مستقیم تسهیل می کنند را نیز در بر می گیرد.
در کنار این ها، گروه هاي دیگري از فعالان مثل اتحادیـه هـا، گروه هـاي همیـار، تعـاونی هـا و سـازمان هـاي غیـر دولتـی (non-governmental organization (NGO))، کــه ترغیب کننده کسب و کار بخش هاي مختلف خوشـه هـستند نیز قرار می گیرند. بـه مجموعـه هـاي اشـاره شـده"ذینفعـان خوشه" گفته میشود (شکل 5] ((1) و .[6
-3-2 مزایاي توسعه خوشه اي
اهمیت توسعه صنعتی در کشورهاي در حـال توسـعه موجـب شده تا بسیاري از این کشورها شکل گیـري و تقویـت صـنایع کوچک و متوسط در مناطق صنعتی و در قالـب خوشـه را بـه عنوان یک استراتژي توسعه صنعتی منطقه اي مورد نظر قـرار داده و از آن به عنوان راهبردي اشـتغال زا کـه در عـین حـال قادر به بهبود توان رقابتی شرکت ها و افـزایش صـادرات آنهـا میباشد، بهـره بـرداري نماینـد. عمـده تـرین مزایـایی کـه در چهارچوب توسعه خوش اي می توان به آنها اشاره داشت را بـه شرح ذیل می توان برشمرد:
• کمک به بهبود فضاي کسب و کار صنایع کوچک.
• آموزش و توسعه کارآفرینی ومنابع انسانی درصنایع کوچک.
• کمک به ارتقاء بهره وري و کیفیت در صنایع کوچک.
• کمک به توسعه بازار تولیـدات صـنایع کوچـک بـا رویکـرد صادرات.
• توسـعه فنـاوري اطلاعـات و تجـارت الکترونیـک در صـنایع کوچک.
• فراهم ساختن امکان دسترسی به سـرمایه و تـأمین منـابع مالی.
• حمایت از ایجاد و توسعه کسب و کارهاي جدید در صـنایع کوچک با اولویت مناطق توسعه نیافته.
• ایجاد و توسعه مجتمع ها و شهرك هاي صنعتی در مناطق مختلف.
• توسعه فناوري و ارتقاء فعالیتهاي تحقیق ، توسعه و نوآوري در صنایع کوچک
• تشکیل خوشه، امکـان دسترسـی بـه دانـشهاي پیـشگام و فرصت هاي توسعه و تبادل دانش را افزایش میدهد.
• ایجاد خوشه ها هزینه ها را کاهش میدهد.
• خوشه ها فرصتهاي همکاري در بین رقبا را ایجاد می کند.
• تشکیل خوشه ها نوآوري و رشد را به علـت رقابـت افـزایش میدهد 3]، 7 و .[8
-4-2 مراحل توسعه خوشه اي
مراحل اصلی توسعه خوشه اي که از سوي یونیدو مد نظر قـرار گرفته است شامل شش مرحله اصلی است که شکل (2) طرح شماتیک این رویکرد را نشان مـی دهـد. در ادامـه بـه توضـیح مختصر هر یک از این مراحل پرداخته می شود 5] و .[9
انتخاب خوشه ها:
یک انتخاب عاقلانه و درست بر اساس اهمیت خوشـه، قابلیـت ارتقاء، امکان پذیري و پایداري، کمـک مـی کنـد تـا اطمینـان لازم، از اثر بخشی و حصول نتیجه حاصل آید.
مطالعه شناختی:
پیاده سازي پروژه توسعه خوشـه بـا جمـع آوري اطلاعـات در مورد خوشه، که البته با روشکاملاً مشارکتی آغاز می شود.
اعتماد آفرینی:
بنیان نهادن یک فضاي اعتمـاد بخـش در یـک خوشـه، بـراي بدست آوردن حمایت افـرادي کـه در خوشـه درگیـر هـستند،
پیش نیازي ضروري است. به این منظور باید ابتدا اعتمادي دو طرفه را در بین تک تک ذینفعان به وجود آورد و پس از شکل گیري این اعتماد دو طرفه، از آن براي ایجاد یا افزایش اعتمـاد در کل مجموعه استفاده نمود.
برنامه عمل:
فهرستی از فعالیت ها است که فراتر از یک جمع بندي کلی از تقاضا هاي ذینفعان مختلف با داده هاي اولیه مطالعه شناختی آغاز می شود. ایـن فهرسـت، نقـشه اي راهنمـا اسـت کـه بـه پرورش روابط بین ذینفعان براي حصول نتایج ملمـوس کمـک خواهد کرد.
پیاده سازي:
پیاده سازي به مفهوم ساده، تحقـق بخـشیدن بـه یـک سـري اهداف نیـست، بلکـه شـامل تغییـر اساسـی در فعالیـت هـا و تعاملات بازیگران خوشه و اجراي این فعالیت ها است.
نظارت و ارزیابی:
نظارت کمی و کیفی بر نتایج کارها به انتـشار و فراگیـر شـدن بهترین نمونـه هـا کمـک مـی کنـد و همچنـین اعتمـاد بـین ذینفعان را تقویت می نماید. این نظارت، شناسایی تغییرات در روابط بین ذینفعان خوشه را ممکن می سازد و عـلاوه بـر ایـن حوزه فعالیت هاي مشترك و ساختار خوشه را با این تغییـرات تطبیق می دهد.
خوشه هاي صنعت نساجی در جهان یکی از مهمتـرین خوشـه هاي صنعتی در سطح جهان به شمار مـی رونـد کـه در اغلـب مطالعات انجام شده در دنیا به آنها اشاره می شود و نه تنها در کشورهایی مانند هنـد و انـدونزي بلکـه در ایتالیـا و یـا حتـی امریکا از موفق ترین موارد به شمار می روند. صنعت نساجی و به ویژه پوشاك در طبیعت و ماهیـت خـود امکـان تقـسیم بـه زیرشـاخه هـا و مجموعـه هـاي متنـوعی را دارد و بـر خـلاف بسیاري صنایع دیگر، مشکل اقتصاد مقیاس ( Economies of (Scale را نداشته و یک واحد کوچک در این صنعت در سـطح جهانی توان رقابـت داشـته و امکـان رشـد، فعالیـت و توسـعه واحدهاي کوچک به صورت خوشه اي و پیمانکاري نیـز میـسر است 2]، 10 و .[11
-4 توسعه خوشه هاي صنعتی در ایران
خوشه هاي صنعتی یکی از الگوهاي موفق سازماندهی صـنایع کوچک و متوسـط هـستند کـه کاسـتیهاي صـنایع کوچـک و متوسط را رفع و مزیتهاي مختلف صنایع کوچک، چون انعطاف پذیري و تنوع را تقویت می بخشند. خوشه صـنعتی مجموعـه اي از بنگاه هاي تولیدي و خدماتی در یک رشته صنعتی است که با تکیه بر سرمایه هـاي قـوام یافتـه اجتمـاعی در منـاطق مختلف جغرافیایی در کنار نهادهاي پشتیبان و از طریق روابط متراکم میان بنگاهی شکل می گیرد.
سازمان صنایع کوچک وشهرکهاي صـنعتی ایـران در راسـتاي یکی از مأموریتهاي خود جهت ارتقاء صنایع کوچک کشور و با هدف شناسایی و توسعه خوشه هاي صنعتی کشور، نسبت بـه شناسایی خوشه هاي صنعتی کشور اقدام نموده است.
فعالیتهاي انجام یافته در راستاي تهیه نقـشه کـشوري خوشـه هاي صنعتی و شناسـایی آنهـا در سـطح کـشورکه بـا هـدایت سازمان صورت گرفته است به شناسایی خوشـه هـاي صـنعتی متعددي درسطح استانهاي مختلف انجامیده است. از اهم ایـن موارد که این سازمان نیز برنامه توسعه آنهـا را در دسـتور کـار خود قرار داده است می توان به خوشه هاي صنعتی نـساجی و کاشی و سرامیک یـزد، چـرم تهـران، قطعـات خـودرو و چـرم تبریز، مبلمان ملایر، قطعـات لاسـتیکی رزن، سـفال لالجـین، ادوات و تجهیزات کشاورزي جویبار، سـنگ اصـفهان، خرمـاي بم، تجهیزات نفت، گاز و پتروشیمی خوزستان، قطعـات ریلـی استان مرکزي و شیلات هرمزگان اشاره کرد 5]، 12 و .[13
-5 مطالعه موردي خوشه صنعت نساجی یزد
صنعت نساجی یزد از قدیمی ترین بخش هـاي صـنعت ایـران بشمار میرود . این صنعت که عمدتا بر شاخه بافنـدگی اسـتوار می باشد، در طی مسیر تـاریخی خـود بـا ورود تکنولوژیهـا و رقباي جدید درگیر چالش و نیازمنـد تحـول و تغییـر اساسـی شده است . شعاع کل استقرار جغرافیایی صنعت نـساجی یـزد
