بخشی از مقاله
بررسی نقش آب بندان در ذخیره سازی و تامین آب مورد نیاز اراضی کشاورزی شمال کشور
چکیده
آب بندان یکی از سازه های ذخیره و تامین آب در شمال کشور می باشد قسمت اعظم بارندگیها در شمال کشور در فصول غیر زراعی می بارد و بدون ذخیره سازی از دسترس خارج می شود و به دریا می ریزد . کشاورزان بومی منطقه از سالیان دور با درک و لمس این مشکلات و مسائل به این فکر افتادهاند که در فصول غیرزراعی و زمستان آب های مازاد را به نوعی مهار و به گونهای منطقی ذخیره کنند و با این هدف آب بندانها را به وجود آوردند.در این مقاله تلاش شده این سازه مهم ذخیره آب بیشتر به متخصصین امر شناسانده شود زیرا این سازه می تواند جایگزین مناسبی برای بعضی از سازه های ذخیره آب در مناطق دشتی در شمال کشور باشد . با توجه به اینکه بهرهبرداران توان مالی کافی برای مرمت و بهسازی و لایروبی آببندانها را ندارندو با توجه به اینکه اکثر آب بندان ها از قدمت زیادی برخوردار هستند و با وسایل مقدماتی احداث شده اند دارای عمق کمی می باشند و دیواره های آب بندان استحکام کافی را ندارد و با بارش سنگین باران احتمال تخریب دیواره و بروز خسارات وجود دارد و همچنین با ورود رسوباتتقریباً بیشتر مخزن آببندانها با رسوبات وگل و لای پر شده است بنابراین با توجه به موارد ذکر شده آب بندان ها نیاز مبرم به لایروبی و تعمیق کف مخزن دارند که حجم آب استحصالی از این طریق به چند برابر افزایش خواهد یافت و از طرفی تحکیم و تثبیت دیوارههای برخی از آببندانها و ممانعت از لغزش آنها در اثر شیب زمین و فشار آب مخزن (آببندانهایی که در ارتفاعات شیبدار احداث شدهاند) نیز در افزایش طول عمر این سازهها موثر خواهد بودو همچنین خاک استحصالی در نتیجه لایروبی که از کف آب بندان ها بدست می آید دارای مواد آلی فراوانی می باشد که می تواند در باغ ها و گلخانه ها و... استفاده شود و با فروش این خاکها می توان بخشی از هزینه لایروبی آب بندان را تامین کرد.
واژه های کلیدی : آب بندان، کشاورزی،لایروبی،ذخیره آب
× . 1 مقدمه :
با توجه به بارندگیهای فراوان در نواحی شمال کشور به نظر میرسد که در این نواحی مشکل کمبود آب برای کشاورزی و آبیاری وجود نداشته باشد و تمامی زمینهای زراعی زیر کشت و کار هستند و تولید با حداکثر راندمان و کیفیت صورت میپذیرد در حالی که واقعیت چیز دیگریست و عدم تطابق زمانی بارشها با فصل کشت (یعنی بیشتر بارش در فصل پاییز و زمستان می بارد که احتیاج به آب زیادی نداریم و این در حالی است که کشت عمده این نواحی یعنی برنج در فصل بهار و تابستان کشت می شود و ما در این دو فصل احتیاج به آب فراوان داریم )و عدم توزیع و پراکنش یکنواخت آن(یعنی بیشتر بارش را در نواحی کوهستانی و سنگلاخ داریم در حالیکه زراعت در نواحی دشت انجام می شود) ، سیلابهای مخرب، هرز رفتن آب رودخانهها(بدلیل عدم مهار آب های سطحی) و ریزش آنها به دریا قبل از استفاده بهینه آب در جهت کشاورزی باعث شده که کشاورزان در تامین آب مورد نیاز اراضی کشاورزی با مشکل مواجه شوند یک راه مناسب برای ذخیره سازی آب های سطحی و نامین آب مورد نیاز اراضی کشاورزی در فصل کشت احداث آب بندان(تالاب) می باشد .. آببندان در واقع یک استخر ذخیره خاکی و بسیار بزرگ است که از گود کردن و خاکبرداری یک محدوده و ریختن و کوبیدن و ایجاد دیواره و حصار دور این محدوده به وجود میآید. (شکل.(1 به منظور ذخیره سازی آب در آب بندان در فصول غیر زراعی دریچه های خروجی آن بسته شده و به کمک بارش و آب رودخانه ،قنات ، چشمه به طریق ثقلی ویا پمپاژ می توان آن را پر کرد.[1]
شکل- 1 تصویر زیبایی از یک آب بندان
مازندران دارای 17 هزار هکتار آببندان است که سالانه 13 هزار هکتار آن آبگیری میشود. در مازندران 665 قطعه آب بندان وجود دارد که ظرفیت آن 361 میلیون متر مکعب آب تخمین زده میشود. سالانه 22 درصد از آب مورد نیاز اراضی کشاورزی مازندران از طریق آب بندانها تامین می شود آب بندانها از ابنیه های مهم سیستم مدیریت منابع آب در استان مازندران هستندکه نقش بسیار مهمی را در تامین آب مورد نیاز اراضی کشاورزی دارند.بیش از 90 درصد از آببندانها در مازندران در دشت مرکزی استان واقع شده اند که این امر با پتانسیل منابع آب و خاک ما تطابق و هماهنگی دارد سطح آب بندانهای استان 2/5 درصد مساحت استان می باشد. آب بندانها با هدف تامین آب زراعی احداث شده اند و جانمایی آنها متناسب با تاسیسات سنتی و مدرن آبگیری از مجاری عمومی آب میباشد و اهداف دیگر از جمله پرورش ماهی ، گردشگری و ... به عنوان اهداف جانبی آب بندان تلقی می شوند.[2]
درگاهی( 1386 )به بررسی تاثیر آب بندان ها در مدیریت مصرف آب کشاورزی و ارتقای بهره وری در شمال کشور پرداخت و نتیجه گرفت نقش آب بندان ها در استان های شمالی کشور نظیر نقش قنوات در استانهای مرکزی،کویری و گرم و خشک کشور می باشد.[1]
صفائیان (1381) به مطالعه آب بندان ها پرداخت و به مطالعه عوامل نابود کننده آب بندان ها در حاشیه جنوبی دریای خزر ( استان مازندران) پرداخت و به تهیه نقشه گسترش آن ها و به پوشش گیاهی این اکوسیستم ها ، به عنوان اولین معرف آب بندان ها در بوم شناسی منظر پرداخت . [3]
.2 مواد و روش ها:
آب بندان یکی از منابع مهم تأمین آب برای اراضی شالیزاری است که به ازای هر هکتار آب بندان 5 تا 6 هکتار زمین شالیزاری آبیاری می شود.همچنین با توجه به اینکه آب بندانها در اکثر فصول دارای آب هستند می توان با یک مدیریت صحیح از آب بندانها بعنوان استخر پرورش ماهی و پرورش اردک استفاده نمود که این کار شروع شده است و بخشی از ساکنان شمال کشور به آن مبادرت می کنند.و همچنین در فصل تابستان جنبه توریستی دارد و مسافرین زیادی از این آب بندان ها بازدید میکنند با توجه به این اطلاعات به نظر می رسد آب بندان ها در ایجاد اشتغال و درآمد برای روستاییان نقش مهمی ایفا می کنند و می توانند مانع مهاجرت روستایان به شهرها شوند . پراکنش نامنظم باران در استان های شمالی کشور موجب می شود تا در فصل تابستان که اغلب زمین های کشاورزی که زیرکشت انواع محصولات است با کمبود رطوبت موجود در خاک مواجه شوند، شدت بالای تبخیر و تعرق و کمبود بارندگی سبب به هم خوردن تعادل رطوبتی خاک و گیاه می شود.آب رودخانه ها و هرز آب ناشی از بارندگی در فصل های غیرکاشت از طریق کانال ها و پمپاژ به آب بندان ها هدایت شده و در فصل بهار و تابستان برای آبیاری مورد استفاده قرار می گیرد.معمولا روستاهای زیادی در شمال کشور دارای آب بندان هستند و وظیفه مدیریت نیز بر عهده اهالی روستا می باشد با توجه به اینکه کشت غالب در نواحی شمالی برنج است و این محصول در بهار وتابستان کشت می شود نحوه مدیریت آب بندان به اینصورت است که در نیمه تابستان که دیگر برنج احتیاج به آب ندارد دریچه های خروجی آب بندان بسته می شود و دریچه های ورود آب باز می شود و آبگیری شروع می شود معمولا آب مورد نیاز برای پر شدن آب بندان یا از طریق آب پشت سد از طریق کانالهای انتقال تامین می شود ویا از طریق نزولات جوی تامین می شود . در اوایل فصل بهار که کشت برنج شروع می شود دریچه های خروجی آب بندان باز شده و آب از طریق کانال و جوی به اراضی پایین دست منتقل می شود کار تقسیم آب بین مزارع توسط میراب که توسط کشاورزان انتخاب می شود انجام می شود ، برای کاهش تلفات آب ناشی از تبخیر معمولا آبیاری مزارع در بعد از ظهر و شب انجام می شود، با حداکثر بازدهی به ازای هر هکتار آب بندان تا 6 هکتار از اراضی شالیکاری مشروب می شود.
مساحت کل آب بندان های استان های گلستان، مازندران و گیلان 32 هزار و 973 هکتار است که آب آبیاری 81 هزار هکتار اراضی شالیزاری را تأمین می کنند.براساس اطلاعات به دست آمده مورخان ساخت آب بندان ها را به 3 هزار سال پیش نسبت می دهند. اما بررسی ها نشان می دهد که تلاش برای ساخت آب بندان ها و ذخیره آب برای کشاورزی از حدود 200 سال پیش بسیار جدی تر شده و حتی نام برخی از مناطق روستاها اکنون با کلمه آب بندان ترکیب شده است.
هم اکنون آب بندان های شمال کشور یکی از منابع تأمین کننده مواد پروتئینی بوده و سالانه علاوه بر تولید قابل ملاحظه آبزیان، تعداد کثیری از ساکنان شمال کشور به پرورش ماهی مشغول هستند. به گفته مسئولان سازمان جهادکشاورزی در برخی سال ها میزان صید ماهیان گرمابی در آب بندان ها بیشتر از صید ماهیان در دریای خزر بوده است. برای مثال تنها در استان مازندران سهم تولید ماهیان پرورشی در آب بندان ها نسبت به ماهیان گرمابی استان 82 درصد و نسبت به ماهیان گرمابی کل کشور حدود 25 درصد است . ، هم اکنون 665 قطعه آب بندان در مازندران وجود دارد و سالانه 361 میلیون متر مکعب آب ذخیره می کنند بیش از
