بخشی از مقاله
چکیده
کنهي واروآ - Varroa destructor - یکی از مهمترین و معروفترین آفات کلنیهاي زنبورعسل در جهان میباشد. این کنه انگل خارجی بوده و زنبوران بالغ و لاروها را مورد هجوم قرار میدهد. براي مبارزه با این انگل از داروهاي شیمیایی استفاده میشود. زنبورهاي عسل نیز مکانیسمهاي مقاومتی در برابر بیماريها و آفات دارند. یکی از این مکانیسمها رفتارهاي بهداشتی میباشد که اخیراً در چند زنبورستان الگویی کشور انتخاب کلنی ها بر مبناي آن در حال انجام است. به منظور بررسی تأثیر انتخاب براي رفتار بهداشتی بر مقاومت به کنهي واروآ ، کندوهاي انتخابیF4 و F5 با کندوهاي شاهد و کندوهاي مصرف کننده داروي شیمیایی مقایسه شدند. تعداد 32 کندو به طور تصادفی انتخاب شد که از نظر میزان جمعیت بالغین و نوزادان و مقدار ذخیره عسل و گرده و همچنین تعداد قاب یکسان سازي شدند. رفتار بهداشتی با استفاده از روش ازت پاشی و شدت آلودگی به کنهي واروآ بر اساس شمارش تعداد کنه حاصل شد. نتایج نشان داد کندوهاي اصلاح شده حد پایینی از تعداد کنه را نسبت به کندوهاي غیراصلاحی نشان دادند به عبارتی بهنژادي براي صفت رفتار بهداشتی باعث پایین آمدن تعداد کنه در کندو شده است. کندوهاي غیر انتخابی شاهد - بدون استفاده از داروي شیمیایی - پایینترین عملکرد یعنی بیشترین تعداد کنه و کندوهاي انتخابی شامل گروه اصلی و گروه پشتیبان بهترین عملکرد را داشتند و این تفاوت معنی دار بود - . - P<0/001 بنابراین با افزایش ظرفیت و توان کندو براي انجام رفتاربهداشتی و حذف شفیرههاي آلوده توان دفاع آنها در برابر کنهي واروآ افزایش یافته است و در نتیجه برنامه اصلاح نژادي می تواند در نسل هاي بعدي همچنان ادامه یابد.
واژههاي کلیدي: انتخاب، رفتار بهداشتی، زنبورعسل، کنه واروا
مقدمه
زندگی اجتماعی درون کلنیها که در آن هزاران فرد در کنار هم در تعامل هستند و همچنین وجود منابع ذخیرهاي شهد و گرده براي رشد عوامل بیماريزا و انگلها در کندوهاي زنبورعسل بستر خوبی فراهم میکند. از خطرناكترین آفات زنبور عسل کنهها هستند. تاکنون بیش از 150گونه کنه در ارتباط با زنبور عسل شناسایی شده که خطرناكترین آنها کنه واروآ است . - 4 - امروزه کلنیهاي آلودهاي که با مواد شیمیایی درمان میشوند به یک درجه خاصی از کنترل کنه رسیدهاند. با این حال، استفاده از داروهاي شیمیایی مشکلات زیادي را ایجاد کرده است . - 15 - کنهي واروآ در مقابل داروهاي شیمیایی مقاوم شده و اثر آنها رفته رفته در مبارزه با این آفت کمرنگ میشود، علاوه بر این استفاده از این مواد اثرات سویی بر محصولات کندو به ویژه عسل و موم داشته و عوارض زیان باري براي سلامت انسان به بار میآورد. مبارزه زنبور عسل با آفت واروآ هم به صورت فیزیکی و هم بر اساس رفتار بهداشتی است، که مبارزه فیزیکی شامل زخمی کردن و کشتن آفت هاست.
رفتارهاي بهداشتی، نظافتگري و حذف شفیرههاي مرده به وسیلهي کارگرهاي زنبورعسل به عنوان مهمترین سازوکارهاي دفاعی شناخته شده زنبور عسل در برابر کنهي واروآ می باشند . - 20 - این رفتارها می توانند نقش مهمی در ایجاد توده مقاوم به کنه واروآ داشته باشد - 8و. - 10 رفتار بهداشتی کارگران زنبور عسل با دو مولفه رفتاري برداشتن سرپوش سلول و حذف نوزادان مرده یک صفت ژنتیکی قابل توارث است که توسط بوییدن کارگران 15- 18 روزه می تواند انجام شود و بر این اساس نوزادان مرده، یا بیمار قبل از اینکه بیماري وارد مرحله انتقال شود از کندو حذف میشود . - 14 - کلنیهاي بهداشتی قادرند بین بوي ناشی از نوزادان سالم و بیمار تفاوت قائل شوند که در کلنیهاي غیربهداشتی این موضوع سطح تحریک پایینتري دارد . - 19 - خصوصیات برداشت سر سلول و خارج کردن لاروها تحت تأثیر دو آلل مغلوب یک ژن است. براي ایجاد مقاومت در برابر این بیماري، باید در زنبورهاي نر یک آلل و در ملکه دو آلل مغلوب از این ژن وجود داشته باشد . - 3 - برنامهي اصلاحی براي رفتار بهداشتی نخستین بار در سال 1993 با انتخاب کلنیهاي ایتالیایی زنبورهاي ملیفرا - mellifera bees - با استفاده از روش سنجش نوزادان کشته شده از طریق منجمدکردن انجام شد. بر این اساس، کلنیهایی که درپوش برداري و خروج نوزادان مرده را تا 48 ساعت کامل کنند کلنیهاي بهداشتی هستند . - 19 -
در ایران از سال 1364 زنبورستانهاي کشور به این کنه آلوده شده اند و تا به امروز باعث تلفات زیادي شده است بنابراین براي حل مشکل آلودگی به این انگل، اصلاح زنبورهاي ایرانی در جهت مقاومت ژنتیکی به این کنه ضروري است تا لاینهاي مقاوم تولید شده و مصرف کنهکشها کاهش یابد، که در این صورت واردات کنهکشها نظیر نوار آپیستان ، نوار باي وارول و اسید فرمیک کمتر می شود، تولید عسل به ازاي هر کندو افزایش یافته و زمستانگذرانی بهتر میشود. درحال حاضر در چند ایستگاه پرورش و اصلاح نژاد زنبور عسل و ازجمله در ایستگاه سازمان جهاد کشاورزي استان گیلان - لنگرود - برنامه انتخاب براي مقاومت زنبورعسل به کنه ي واروآ در حال انجام است تا کندوهاي بهداشتی و کلنیهاي مقاوم به کنه واروا ایجاد شود.
مواد و روشها
این تحقیق در شرق استان گیلان در دو سال 1395 و 1396 و در مرکز پرورش و اصلاح نژاد زنبور عسل سازمان جهاد کشاورزي استان گیلان - لنگرود - و یک زنبورستان خصوصی در مجاورت این محل انجام شد. پوشش گیاهی در این مناطق شامل درختان میوه و درختان جنگلی است. براي اجراي این طرح تعداد 32 کندو در قالب 4 تیمار، هر کدام با 8 تکرار مورد بررسی قرار گرفت. تیمارها شامل کندوهاي اصلاح شده بدون مصرف دارو - تیمار - 1، کندوهاي پشتیبان اصلاحی با مصرف دارو - تیمار - 2، کندوهاي غیراصلاحی بدون مصرف دارو - تیمار - 3 و کندوهاي غیر اصلاحی با مصرف دارو - تیمار . - 4
این کندوها در بهار 1395شمارهگذاري شده و هم از نظر ملکه و هم از نظر تعداد قاب ها و ذخیره عسل و گرده یکسانسازي میشوند. یکسانسازي ملکه با ایجاد کندوهاي خواهري در هر تیمار انجام شد. براي ایجاد کندوهاي بهداشتی بر مبناي انتخاب رفتار بهداشتی زنبور، از روش ازتپاشی به شرح زیر استفاده شد. در این روش که اولین بار توسط دکتر برومنشنک - 1998 - پیشنهاد شد قسمتی از شان حاوي شفیره هاي جوان انتخاب شده و به وسیله برودت حاصل از ازت مایع شفیرههاي مورد نظر کشته میشوند این روش به نام تست FKB معروف است 18 - و . - 15 کلنیهایی که بعد از 48 ساعت از ریختن ازت مایع بیش از %95 شفیرهها را تخلیه کردند به عنوان کلنیهاي بهداشتی در نظر گرفته میشوند . - 9 - جهت شمارش تعداد کنه موجود از یک بطري حاوي آب و دترجنت - مایع ظرفشویی - استفاده شد، به این صورت که تعداد 50 عدد از زنبورهاي بالغ هر کلنی را در این ظرف ریخته و براي مدتی تکان دادیم و بعد از آن ظرف را خالی کرده و تعداد کنه موجود شمارش گردید . - 1 - نظر به ماهیت صفت مورد بررسی و نرمال نبودن آن از روشBox-Cox براي نرمال سازي این دادهها استفاده شد. سپس با استفاده از نرمافزار SAS و در قالب طرح کاملا تصادفی آنالیز آماري انجام شد.
نتایج و بحث
مقایسه متوسط شدت آلودگی به کنه واروا در چهار گروه آزمایشی بر اساس داده هاي نرمال شده در جدول 1 ارائه شده است.
جدول .1 مقایسه شدت آلودگی به کنه واروا در چهار گروه آزمایشی
دادههاي جدول فوق نشان میدهد در بین گروه هاي آزمایشی تیمار 3 پایینترین عملکرد را داشته یعنی بیشترین تعداد کنه و تیمارهاي 1و2 بهترین عملکرد را داشتند. شدت آلودگی به کنه واروا که بر اساس شمارش تعداد کنه حاصل شده است در تیمارهاي سوم و چهارم به عبارتی کندوهاي غیر اصلاح شده تفاوت معنی داري با شدت آلودگی کندوهاي اصلاح شده داشته و تعداد آن بیشتر است. به عبارتی شدت آلودگی به کنهي واروآ در این کندوها زیاد بوده ولی براي کندوهاي اصلاحی شامل کندوهاي اصلی - گروه اول - و پشتیبان - گروه دوم - شدت آلودگی بسیار کمتر از کندوهاي غیر اصلاحی است و این تفاوت معنی دار است . - P<0/001 - این براي نخستین بار است که در پروژه ملی ایجاد کندوهاي بهداشتی کندوهاي اصلاح شده با کندوهاي غیر اصلاحی یک زنبورداري مقایسه میشود. این نتایج ضمن اینکه نشان میدهد اصلاح نژاد کندوها براي مقاومت به کنه واروا بر اساس انتخاب براي صفت رفتار بهداشتی توانسته است شدت آلودگی و درگیري زنبورها به کنه را به مقدار چشمگیري کاهش دهد.
باتوجه به اینکه کندوهاي اصلاحی در نسل 4 و 5برنامه اصلاح نژاد هستند احتمالاٌ با تداوم برنامه و مراقبت لازم این صفت نیز برتري خود را نشان خواهد داد. طهماسبی و همکاران - 7،6، - 5 در گزارشهاي خود برتري کندوهاي اصلاح شده نسبت به کندوهاي پشتیبان را گزارش کرده اند، بنابراین عدم برتري کندوهاي اصلی نسبت به پشتیبان در بررسی حاضر می تواند به دلیل شرایط خاص محیطی در ایستگاه مورد بررسی باشد. بحرینی - 1380 - رفتار نظافتگري را در 25 کلنی عسل آلوده به کنه واروا به روش صفحات چسبناك در کرج بررسی نمود و مشاهده کرد که از 24150 عدد کنه ریزش کرده بر کف کندوها 725 عدد آنها آسیب دیدهاند و نتیجه گرفت که زنبورهاي عسل کشور پتانسیل دفاع در مقابل کنه واروا را دارند . - 2 -
پلاسیو و همکاران - 2010 - به این نتیجه رسیدند که کلنیهاي بهداشتی نسبت به کلنیهاي غیربهداشتی سرپوشبرداري و تخلیه سلولها را سریعتر و به تعداد بیشتر انجام میدهند به طوریکه کلنیهاي بهداشتی 98 درصد سلولهاي آلوده و کلنیهاي غیربهداشتی 70 درصد این سلولها را در زمان معین و مشابه تخلیه میکنند طبق بررسی این محققین زنبورهاي بهداشتی مسئول تحریک اولیه نسبت به لاروهاي مرده و بیمار و تخلیه سلولهاي حاوي آنها هستند . - 17 -
