بخشی از مقاله
چکیده
دستیابی به منابع مقاومت به کنه دولکه اي در ارقام لوبیاي ایران، راهگشاي اصلاح ارقام کنونی و پرمحصول می باشد. به منظور بررسی همبستگی بین صفات فیزیولوژیک و اجزاي مقاومت به کنه دولکه اي در شرایط تنش آفت، 40 ژنوتیپ لوبیا در مزرعه و در قالب دو طرح بلوك کامل تصادفی جداگانه کاشته شدند که در یکی از آنها ژنوتیپها در معرض آلودگی با کنه دولکه اي قرار گرفتند و در آزمایش دوم از آلودگی کنه جلوگیري شد. پس از جمع آوري دادهها، براي کلیه جفت صفات ضرایب همبستگی محاسبه شد و تجزیه عاملها انجام شد. نتایج نشان داد که بین تعداد کنه و عملکرد در شرایط نرمال همبستگی مثبت و معنی داري وجود داشت، که می توان این رابطه را به اثر مثبت محتواي غذایی گیاه بر روي میزان پذیرش گیاهان میزبان به وسیله کنه مرتبط دانست. نتایج تجزیه عاملها در شرایط تنش نشان داد که چهار عامل مقادیر ویژه بزرگتر از یک داشتند که بزرگترین ضرایب عاملی عامل اول مربوط به صفات وزن صد دانه، تعداد کنه در برگ و میزان خسارت است. از نتایج چنین برمیآید که در شرایط تنش این صفات به عنوان شاخصهاي مهمی براي ارزیابی و اصلاح ژنوتیپهاي لوبیا در نظر گرفته میشوند.
مقدمه
کمبود پروتئین در تغذیه میلیونها نفر انسان در کشورهاي رشد نیافته امروزه یکی از مشکلات حاد میباشد. حبوبات یکی ازمهمترین منابع پروتئین و تولید انرژي براي انسانها می باشند. لوبیا مهمترین محصول از گروه حبوبات در ایران وجهان بوده و جایگاه ویژهاي از نظر تغذیه واقتصاد دارد. بنابراین برنامهریزي براي توسعه کشت لوبیا وحل مشکلات ومعضلات آن ضروري است - مجنون حسینی، . - 1372 در ایران کنه دولکهاي یکی از مهمترین معضلات لوبیا محسوب می گردد. اگر چه آمار دقیقی در مورد خسارت این آفت وجود ندارد. اما گزارشات موجود نشان می دهد، کنه دولکهاي از مهمترین آفت در مناطق لوبیاکاري میباشد - دري و ارده، . - 1378 دستیابی به منابع مقاومت به کنه دولکه اي در ارقام لوبیاي ایران، راهگشاي اصلاح ارقام کنونی و پرمحصول می باشد که به این آفت حساس هستند. در زمینه ارزیابی مقاومت لوبیا به کنه دولکه اي مطالعات اندکی در سطح جهان و ایران صورت گرفته است. در یک مطالعه - پولیس، - 1973 نشان داده شد که لاینهایی از لوبیا که براي مقاومت به کنه دولکهاي انتخاب شده اند، داراي صفاتی نظیر: زودرسی، عادات رشدي پایه بلندي یا رونده، پوشش بذر قرمز- قهوهاي و سفید و برگهاي سیاه-سبز بودند. 36 ژنوتیپ لوبیاي چیتی با استفاده از آزمونهاي استاندارد گلخانه اي، مورد ارزیابی قرار گرفتند و ژنوتیپ هاي Ks21235 و Ks21163 به عنوان مقاوم ترین ژنوتیپ ها معرفی گردیدند - یوسفی و دري، . - 1386 مطالعه 40 ژنوتیپ لوبیا در شرایط مزرعه اي و گلخانهاي کرج نشان داد که ژنوتیپهاي لوبیاي سیاه بیشترین مقاومت را در بین سایر انواع لوبیا به کنه دولکه اي دارند - طهماسبی و همکاران، . - 1388 مطالعه نحوه توارث مقاومت به این آفت در نسل هاي مربوط به 6 تلاقی لوبیا نشان داد که حداقل تعداد ژنهاي کنترل کننده صفات مرتبط با مقاومت به کنه دو لکه اي بین یک تا دو عدد برآورد گردید - طهماسبی و همکاران، . - 1387 این تحقیق به منظور بررسی میزان همبستگیهاي فنوتیپی صفات مختلف در شرایط تنش آفت و شرایط نرمال و تعیین میزان همبستگی بین صفات فیزیولوژیک و اجزاي مقاومت به کنه دولکه اي انجام شد.
مواد و روش ها ش
40 ژنوتیپ لوبیا که از بانک ژن دانشکده کشاورزي کرج واز مرکز تحقیقات کشاورزي خمین دریافت شده بود، در قالب طرح بلوکهاي کامل تصادفی با سه تکرار در دو آزمایش در مزرعه کاشته و مورد ارزیابی قرار گرفتند: در آزمایش اول ژنوتیپها در معرض آلودگی مصنوعی با کنه دولکه اي قرار گرفتند.آلودگی به کنه با کمک برگهاي آلوده به کنه که ازمزارع لوبیاي محمد شهر گرفته شده بود، صورت گرفت. در این آزمایش آلودگی به کنه دولکه اي در موقع پر شدن دانه ها صورت گرفت. آلودگی با کمک برگهاي آلوده لوبیا که با فاصله در طول ردیفها قرار داده می شدند، انجام می شد. در آزمایش دوم از آلودگی کنه دولکهاي با استفاده از ایجاد فاصله 20 متري از آزمایش اول و همچنین استفاده از کنهکش - پروپاژیت - جلوگیري شد. ش پس از جمع آوري دادهها - تاریخ گلدهی، تاریخ غلاف دهی، تاریخ رسیدگی، شمارش کنهها، تعیین درصد خسارت، تعداد غلاف، تعداد دانه، ارتفاع گیاه، عملکرد دانه و وزن صددانه - ، براي کلیه جفت صفات ممکن ضرایب همبستگی محاسبه شد. به علاوه جهت تعیین گروههاي صفاتی با بیشترین همبستگی داخلی، تجزیه عاملها بر اساس تجزیه به مولفه هاي اصلی و چرخش وریماکس با استفاده از نرم افزار SPSS انجام شد.
نتایج و بحث
مقایسه ضرایب همبستگی - به دلیل بزرگ بودن جدول ضرایب همبستگی از آوردن جدول خوداري شد - صفات مختلف در شرایط تنش، رابطه بالا و مشخصی را بین عملکرد در شرایط تنش با بقیه صفات اندازهگیري شده چه در شرایط نرمال و چه در شرایط استرس نشان نداد. ولی عملکرد در شرایط نرمال همبستگی خوبی با وزن صد دانه، تعداد کنه شمارش شده چه در نمونه گیري اول و چه در نمونهگیري دوم داشت. نتایج نشان داد که بین تعداد کنه و عملکرد در شرایط تنش همبستگی معنی داري وجود نداشت. ولی بین تعداد کنه و عملکرد در شرایط نرمال همبستگی مثبت و معنی داري وجود داشت، به عنوان مثال رقم KS21479 که داراي بیشترین میانگین عملکرد در شرایط نرمال بود، بیشترین تعداد کنه ماده بالغ را نیز داشت. بررسی منابع نشان میدهد که کنهها با آنکه جانوران پلیفاژي هستند و در روي بیشتر جنسها، گونهها و واریتههاي گیاهان زراعی دیده میشوند، ولی در مورد پذیرش بین جنس، گونهها و حتی واریتههاي گیاهان بسیار متفاوت عمل میکنند. که به نظر میرسد یکی از دلایل این انتخاب مربوط به محتواي غذایی گیاه میزبان باشد - وان دن بون و همکاران، . - 2003 از این لحاظ شاید بتوان رابطه مثبت بین تعداد کنه و عملکرد دانه در شرایط نرمال را به اثر مثبت محتواي غذایی گیاه بر روي میزان پذیرش گیاهان میزبان به وسیله کنه مرتبط دانست.شنتایج نشان میدهد که همبستگی معنی داري بین عملکرد چه در شرایط نرمال و چه در شرایط تنش با خسارت مشاهده نمیشد. درشواقع به نظر میرسد که مقیاس خسارت و کاهش عملکرد هیچگونه همبستگی با یکدیگر ندارند که این نتیجه با نتایج دري و همکاران - 1378 - همخوانی دارد. هرچند که در مورد بعضی از ارقام مثل KS21479 که بیشترین عملکرد را در شرایط نرمال داشت، جزء ارقام با خسارت بالا هم بود که این هم تاحدي میتواند نتیجهگیري بالا را در مورد تعداد کنه و عملکرد در شرایط نرمال تأیید کند ولی با شدت کمتر.شبا وجود آنکه بعضی منابع مورد مطالعه تعیین میزان خسارت را نسبت به شمارش تعداد کنه ها در برگ، ابزار مناسب تري براي ارزیابی ارقام دانستهاند و یکی از مزایاي آن را هم سهولت اندازهگیري نسبت به شمارش تعداد کنه عنوان کردهاند - گري و همکاران،
. - 1990 ولی باید در نظر گرفت که میزان خسارت یک صفتی است که به صورت چشمی تعیین می شود وممکن است خطا اندازهگیري در آن بالا باشد - طهماسبی و همکاران، . - 1388 نتایج حاصل از این تجزیه در شرایط نرمال در جدول - 1 - نشان داده شده است. با در نظر گرفتن مقادیر ویژه بزرگتر از یک در تجزیه به عامل ها، در شرایط نرمال چهار مؤلفه در نظر گرفته شد که 82/31 درصد تغییرات داده ها را توجیه نمودند . لازم به ذکر است که مقادیر - 0/6 - KMO1 بدست آمد، معنی دار بودن آزمون بارتلت نیز بیانگر کافی بودن مقادیر همبستگی متغییرهاي اولیه براي تجزیه به عامل ها بود. در هر عامل اصلی، ضرایب عاملی بزرگتر از 0/5 به عنوان عامل معنی دار در نظر گرفته شد. 4 عامل مقادیر ویژه بزرگتر از یک دارند و در تشکیل ماتریس ضرایب عاملی شرکت کردهاند و در مجموع 82/31 درصد از تغییرات صفات را توجیه میکنند. عامل اول، 36/26 درصد از تغییرات را توجیه کرده و این عامل شامل ضریب عاملی معنی دار براي صفت زمان گلدهی است. لذا این عامل ،تاریخ گلدهی نامیده شد. شعامل دوم، 18/05 درصد از تغییرات را به خود اختصاص داده است و این عامل شامل ضریب عاملی معنی دار براي صفت عملکرد دانه است. این عامل تولید محصول نامیده شد.شعامل سوم، 15/19 درصد از تغییرات را به خود اختصاص داده است و و این عامل شامل ضریب عاملی معنی دار براي صفت زمان غلافدهی است. این عامل زمان غلاف دهی نامیده شد. عامل چهارم، 12/8 درصد از تغییرات را به خود اختصاص داده است و و شامل ضرایب عاملی معنی دار براي صفات ارتفاع بوته وتعداد دانه است، به دلیل بزرگتر بودن ضریب عاملی تعداد دانه، این عامل را عامل تعداد دانه نامیده شد - جدول . - 1 با در نظر گرفتن مقادیر ویژه بزرگتر از یک در تجزیه به عامل ها، در شرایط تنش - جدول - 2 چهار مؤلفه در نظر گرفته شد که 80/11 درصد تغییرات داده ها را توجیه نمودند . لازم به ذکر است که مقادیر - 0/5 - KMO بدست آمد،
معنی دار بودن آزمون بارتلت نیز بیانگر این است که می توان به تجزیه به عاملها پرداخت. عامل اول، 34/15 درصد از تغییرات را به خود اختصاص داده است ، این عامل شامل ضرایب عاملی معنی دار براي صفات وزن صد دانه، تعداد کنه در برگ - در اولین نمونه گیري - و میزان خسارت است، لذااین عامل ، حساسیت به آفت نامیده شد. عامل دوم، 17/43 درصد از تغییرات را توجیه می کند و شامل ضرایب عاملی معنی دار براي تعداد دانه در غلاف و تعداد کنه در برگ - در نمونهگیري دوم - است، که به دلیل بزرگتر بودن ضریب عاملی تعداد دانه در غلاف این عامل را عامل تعداد دانه نامیده شد. عامل سوم، 15/35 درصد از تغییرات را توجیه میکند و این عامل شامل ضرایب عاملی معنی دار براي صفات عملکرد دانه و تعداد غلاف در بوته است و به عنوان عامل تولید محصول نامیده شد. عامل چهارم، 13/18 درصد از تغییرات را توجیه میکند و این عامل شامل ضرایب عاملی معنی دار براي صفات ارتفاع بوته و تعداد دانه در غلاف است است به دلیل بزرگتر بودن ضریب عاملی ارتفاع بوته، عامل ارتفاع نامگذاري گردید. از نتایج چنین برمیآید که در شرایط تنش صفات وزن صد دانه، تعداد کنه در برگ و خسارت که در عامل اول قرار دارند به عنوان شاخصهاي مهمی براي ارزیابی و اصلاح ژنوتیپهاي لوبیا در نظر گرفته میشوند. از نتایج چنین برمیآید که در شرایط بدون تنش صفات مربوط به خصوصیات مرفولوژیکی گیاه که بزرگترین ضرایب عاملی را در عامل اول و سوم دارند و عملکرد و صفات مربوط به اجزاء عملکرد که بیشترین ضرایب عاملی را در عامل دوم و سوم
