بخشی از مقاله
چکیده
کمبود آب و عدم مدیریت صحیح منابع آب قابل دسترس، بحران آبی را ایجاد میکند که وقوع خشکسالی باعث تشدید این بحران خواهد شد و داراي ابعاد مختلف زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادي است. هدف این تحقیق بررسی کمیت آبهاي زیرزمینی دشت بیرجند، شناسایی و ارزیابی پیآمدهاي ناشی از برداشت بیرویه از سفره آبزیرزمینی و ارائه راهکارهاي مفید براي مشکلات پیشرو است. به منظور انجام این پژوهش، آمار چندین چاه مشاهده اي در یک دوره 30 ساله مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور کلیه اطلاعات هیدرولوژیکی، هیدروژئولوژیکی، زمینشناسی و جغرافیایی منطقه جمعآوري و تجزیه و تحلیل شده است. پس از آن افت سطح ایستابی و کسري مخزن منطقه آب زیرزمینی دشت محاسبه گردید.
طبق محاسبات انجام شده سطح آب زیرزمینی دشت در طی دوره 30 ساله6/2 افت داشته که میزان متوسط افت سالیانه دراز مدت آبخوان در طی دوره 30 سال محاسبه شده و داراي مقدار 45 سانتیمتر بوده است. با توجه به اینکه از منابع سطحی حدود 10 درصد و از منابع آب زیرزمینی حدود 90 درصد برداشت انجام میشود، بیشترین میزان آب برداشتی از منابع زیرزمینی در منطقه مورد مطالعه صرف آبیاري زمینهاي کشاورزي میشود. با بهبود روش هاي آبیاري و حفاظت آب در کشاورزي بعلاوه انجام اقداماتی همچون به روزکردن دستگاههاي موجود، بیان مشکلات، افزایش سطح دانش کشاورزان و کنترل برداشت منابع آبی با نصب کنترل کنندههاي حجمی میتوان از مصرف بیرویه جلوگیري و میزان افت سطح آبهاي زیرزمینی و پیامدهاي ناشی از آن را به حداقل رساند.
کلمات کلیدي: : دشت بیرجند، افت سطح آب، آبهاي زیرزمینی
مقدمه
اگرچه زمین محیط بستهاي است که مقدار کل آب در آن از بدو پیدایش تاکنون ثابت است، اما در صد سال گذشته، سرانه جهانی مصرف آب 9 برابر شده است. در سالهاي اخیر نیز سالانه 4 تا 8 درصد مصرف آب افزایش یافته است .رشد سریع جمعیت جهان و توسعه کشاورزي در دهههاي گذشته و جوابگو نبودن میزان آبهاي سطحی به نیازهاي جامعه بشري منجر به پیشبرد بشر به اعماق زمین جهت برداشت آب شده است، امروزه بیشتر از 50 درصد جمعیت جهان به آب زیرزمینی براي رفع نیازهاي اولیهشان وابسته هستند.
که این عمل با افزایش روند پمپاژ آب و در نتیجه افت سطح آب زیرزمینی و خالی شدن سفرههاي زیرزمینی شده است، اما درکشور ایران که در منطقه نیمه خشک جهان واقع گردیده، میانگین بارندگی سالیانه آن حدود253 میلیمتر است، این مقدار بارش کمتر از یک سوم متوسط بارندگی سالیانه کرهزمین 860 - میلیمتر - میباشد. از طرف دیگر توزیع بارندگی در کشور ما از نظر مکانی و زمانی یکنواخت نبوده و از این رو در اکثر نقاط کشور همواره با مشکل کمآبی مواجه هستیم.
نگرانی در زمینه دسترسی به آبهاي زیرزمینی کاملا قابل توجیه است، زیرا تنها 31 درصد از کل آب شیرین دنیا را تشکیل میدهند. حدود 69 درصد دیگر دور از دسترس و در یخچالها، پوشش برفی قطبی و اتمسفر ذخیره میشوند.به علاوه آنچه که گفته شد، آبخوانها منابعی ایدهآل هستند که دسترسی آسانی براي کاربران محلی ایجاد میکنند و یک منبع ذخیره مهم محسوب میشوند. هر چه وابستگی جهانی به آبهاي زیرزمینی افزایش پیدا میکند، چالشها و مشکلات جدیدي در مورد مالکیت، نحوه استفاده، دسترسی، حفاظت و توسعه این منابع بویژه در نواحی مرزي بوجود میآید.
در حالی که 276منبع آب سطحی مشترك، مرز کشورها را در زمین قطع میکند، طی یک مطالعه پیوسته توسط منابع آب زیرزمینی بینالمللی تاکنون 592 آبخوان شناسایی شدهاند که مزهاي سیاسی کشورها را در مینوردند . از این تعداد قاره اروپا، آسیا و اقیانوسیه، آفریقا و آمریکا به ترتیب داراي 318، 129، 73 و 72 آبخوان مرزي هستند. در مناطقی مانند خاورمیانه ، شمال آفریقا، مرز مکزیک و آمریکا، آبخوانهاي مرزي نقش حیاطی در تأمین آب شرب براي انسانها و محیط زیست ایفا میکنند. تعداد آبخوان هاي مرزي جهان بهطور پیوسته از زمان اولین نقشه آبخوانهاي مرزي جهان در سال 2009 در حال افزایش است.
مدیریت آبهاي سطح مرزي به منظور دستیابی به به عدالت و توسعهپایدار، در طی دهههاي اخیر رشد چشمگیري داشته است. اما علیرغم ضرورت بحث مدیریت در بهرهبرداري از آبهاي زیرزمینی از طریق راهکارهاي قانونی - بلاخص در مناطق مرزي - ، این فرآیند هنوز در قدمهاي ابتدایی در سطح بین المللی است .بدین منظور نیاز مبرمی براي تبیین و توسعه وسیع قوانین بین المللی براي ضمانت اجرایی مناسب در ارتباط با بهرهبرداري از آبهاي زیرزمینی مرزي و جلوگیري از بروز تنشها و حداکثر کردن استفاده مفید از این منبع مشترك وجود دارد.
منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه بخشی از حوضه آبریز کویر لوت است. این محدوده در طول جغرافیایی58 °45′ تا 59° 41′ 30″ و عرض جغرافیایی32° 30 ′ تا 33° 00′ واقع شده است. این منطقه در 485 کیلومتري جنوب مشهد در شرق ایران واقع شده است و از طریق جاده مشهد بیرجند و تهران طبس بیرجند قابل دسترسی است.موقعیت جغرافیایی استان خراسان جنوبی، دشت بیرجند و آبخوان دشت بیرجند وسعت حوزه آبریز بیرجند 3155 کیلومتر مربع بوده، که 1045 کیلومتر دشت و بقیه را ارتفاعات تشکیل میدهد. این دشت از شرق به ارتفاعات مومن آباد و سیستان، از جنوب به کوههاي باقران و کوه رج، از شمال به ارتفاعات شاهناصر و اسفدن و بنددره و از غرب به ارتفاعات چنگدر و گرونگ محدود می شود.
