بخشی از مقاله
چکیده
تغییرکاربری اراضی بویژه از جنگل و مراتع به اراضی کشاورزی، عموما تاثیر جدی بر ویژگی های حاصلخیزی خاک میگذارد. این امر به ویژه در اراضی حاشیهای و مناطق پر شیب کوهستانی، عموماً سبب امکان تخریب و فرسایش خاک و در نتیجه جاری شدن سیلهای ویرانگر میگردد. این پژوهش با هدف بررسی تاثیر تغییر کاربری اراضی مرتع به کشاورزی بر برخی خصوصیات حاصلخیزی خاک در بخشی از حوزه آبخیز سجاد رود انجام گرفته است. بدین منظور در 4 منطقه از 10 بخش مرتع دست نخورده و اراضی کشاورزی از دو لایه 0-10 و 10-20 سانتیمتری خاک، نمونهبرداری از خاک انجام شد. پس از انجام آزمایش، نتایج به وسیله نرم افزار SPSS Ver13 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد که مقدار پتاسیم، در در اراضی کشاورزی نسبت به اراضی مرتعی افزایش یافته است. در بعضی از مناطق مرتعی با افزایش عمق، کاهش مقادیر فسفر قابل جذب، نسبت به اراضی کشاورزی وجود دارد، اما در برخی نقاط مقدار ازت در اراضی مرتعی بیشتر از اراضی کشاورزی بوده است.
.1 مقدمه
در بیشتر کشورهای جهان سوم جمعیت روستایی و شهری برای گذران زندگی به زمین وابسته میباشند. این جمعیتهای روستایی و شهری تاثیرات زیادی روی منابع میگذراند. از جمله این اثرگذاریها میتوان تغییر کاربری و پوشش زمین را نام برد. تخریب منابع طبیعی از جمله مرتع و جنگل منتج به کاهش سطح این نواحی و تبدیل آنها به کاربریهای دیگر میشود، که تحت تاثیر مدیریت انسان میباشد . - 10 - محدودیت منابع آب و خاک سبب شده که استفاده بهینه از این منابع، تنها با اعمال برنامه ریزی اصولی و مدیریت صحیح این منابع امکان پذیر باشد. از سویی رشد بیرویه جمعیت و به دنبال آن نیاز روزافزون انسان به غذا، کشاورزان کشورهای مختلف جهان را به سوی بهرهبرداری از زمین نامرغوب و اراضی حاشیهای همچون مراتع و جنگلهای واقع در اراضی عمدتا دارای استعداد فرسایشی بالا و پتانسیل تولید پایین سوق داده است . - 17 - بطورکلی در جهان نزدیک به 1/2 میلیون کیلومتر مربع از جنگل و درختزارها و 5/6 میلیون کیلومتر مربع از علفزارها و چراگاهها به دیگر کاربریها - مرتع، کشاورزی و اراضی مسکونی - در طی 3 قرن گذشته تبدیل شده است . تغییر کاربری یقینا مهمترین عاملی است که حفاظت از اکوسیستمهای طبیعی را تحت تاثیر قرار میدهد. - . - 18 الگوی کلی تغییر کاربری به طور وسیع میتواند در دو گروه اصلی جای گیرد: گروه اول شامل افزایش اراضی کشاورزی در پی تخریب اکوسیستمهای طبیعی و به ویژه جنگل به دلیل رشد جمعیت و افزایش نیاز جهانی به غذا و گروه دوم، بهبود و بازیافتن اکوسیستمهایی که تحت تاثیر اراضی کشاورزی حاشیهای خطرناک قرار دارند . - 12 - تغییرکاربری اراضی و چرای مفرط از عوامل مهم تخریب خاک بوده و کاهش حاصلخیزی و قدرت باروری خاک از مهمترین پیامدهای آن است. بطوریکه فسفر از یکسو دارای نقش کلیدی در تغذیه گیاه و از سوی دیگر عاملی مهم در کیفیت محیط زیست است . تغییر کاربری اراضی از حالت طبیعی - جنگل و مرتع - به کشاورزی میتواند سبب تغییر در وضعیت فسفر شود، در حالیکه در شرایط طبیعی مواد آلی نقش مهمی در قابلیت جذب فسفر دارد. در اراضی کشاورزی کودهای فسفری منبع اصلی فسفر قابل جذب میباشند.که پیامد آن انباشته شدن فسفر در افقهای سطحی و تشدید بهپروری است - . - 7 نویدی و همکاران - 1388 - ، به بررسی آثار تغییر کاربری اراضی بر شاخصهای فیزیکی و شیمیایی کیفیت خاک در افقهای سطحی اراضی مرتعی شرق استان قزوین پرداختند، مقایسه کاربریهای مختلف در این بررسی نشانگر وجود تفاوت معنیدار در میزان این عنصر بین خاکهای مرتعی دست نخورده میباشد به گونه ای که میزان آن از حدود 17 0درصد در این اراضی به حدود 0/5 درصد در اراضی دیم کاهش یافته است. این کاهش حدود 70 درصدی که نتیجه نابودی پوشش گیاهی بومی و اجرای عملیات زراعی و بهم خوردن خاک سطحی است، بر پایه نتایج حاصل از کودهی و برداشت فسفر توسط گیاهان کشت شده از دلایل کاهش سطح فسفر در خاکهای اراضی دیم است. میزان پتاسیم قابل بهره گیری در منطقه مورد پژوهش 806 7میلیگرم در کیلوگرم بوده که به ترتیب حدود 31 درصد، 34 درصد و 46 درصد بیشتر از اراضی دیم، اراضی فاریاب و اراضی دیم رها شده است. لمینی و ایتنا - 2004 - ، در مطالعات شان به کاهش کربن آلی و نیتروژن کل خاک در اراضی کشاورزی در مقایسه با اراضی جنگلی اشاره کردند ؟ نتایج مطالعات نشان داد که در تمام کاربری های مورد مطالعه، بیشترین درصد ماده آلی و نیتروژن کل خاک در لایه سطحی0”؛10سانتی متر - وکمترین میزان آن در لایه زیرین آن20-10 - سانتی متر - بوده است. بهشتی آل آقا و همکاران - - 1390، به بررسی تأثیر تغییر کاربری اراضی از مرتع به زمین زراعی بر شاخصهای میکروبیولوژیکی و بیوشیمیایی خاک پرداختند. نتایج آنها نشان داد که خاکهای بکر که در اراضی مرتعی وجود داشتند نسبت به زوج زراعی خود داری کربن آلی و نیتروژن کل بیشتری بودند. کشت و کار و عملیات زراعی در منطقه کنگاور باعث اتلاف نیمی از کربن آلی ونیتروژن کل خاک گردید و این کاهش در منطقه ی ده نو به مراتب شدید تر بود به طوری که میزان کربن آلی و نیتروژن کل در خاکاراضی زراعی کشت شده است.
.2 مواد و روش ها
حوزه آبخیز سجادرود در70کیلومتری جنوب بابل و بین ًً36 9 21و ً36 00 10عرض شمالی و ً52 40 34و ً30 52 52 طول شرقی واقع شده است. وسعت این حوزه آبخیز 118/829 کیلومترمربع است که اکثریت مساحت آن را مراتع ییلاقی با مساحت بالغ بر 98/43229کیلومتر مربع شکل داده است و مابقی سطح حوزه یعنی 20/397578 کیلومتر مربع جنگل می باشد. تنها رود مهمی که در این حوضه جاری است رودخانه سجادرود نام دارد که از ارتفاع 3713 متری سرچشمه گرفته و در ارتفاع 1260 متری از آن خارج میشود. منطقه دارای آب و هوای ییلاقی میباشد. از نظر اقلیمی منطقه مورد نظر جز مناطق سردکوهستانی، معتدل کوهستانی، معتدل و مرطوب خزری با بارندگی سالانه حدود 7/504 میلیمتر است. کمترین میزان دما در بهمن ماه و بیشترین میزان دما در مرداد ماه اتفاق میافتد. 87 درصد سطح حوضه را مراتع و 13 درصد مابقی را جنگل تشکیل میدهد. تیپبندی اراضی جنگلی حوضه مورد مطالعه به صورت تیپ راش- ممرزستان و تیپ ازگیل، ولیک و آلوچه میباشد. تیپ مراتع به صورت بوته زار B علفزار قابل مشاهده است.
شکل 1 -موقعیت حوزه آبخیز سجارود در ایران و استان مازندران
شکل-2 تصویری از سایت نمونه برداری شامل تغییر کاربری از مرتع به زمین کشاورزی
مراحل انجام مطالعات میدانی
در داخل هر کاربری نمونه های خاک بصورت تصادفی در 10 تکرار به طور جداگانه 8 - ، - 13 از دو عمق 0-10 و 10-20 سانتیمتری در ابعاد 20 20 برداشت شد. سایتها به گونهای انتخاب گردیدند که اراضی دست نخورده دقیقا در کنار اراضی دست خورده قرار داشته و خاک ها از نظر رده بندی خاک با هم اختلافی نداشته باشند 5 - و - 4 و از نظر فیزیوگرافی در جهت یکسانی از دامنه قرار داشته باشند. - . - 6 با انتقال نمونههای خاکی به آزمایشگاه، آنالیزهای مختلف بر روی آنها انجام گرفت. پس از تعیین تغییرات فیزیکی و شیمیایی در آزمایشگاه، از نرم افزار SPSS Ver13 و آزمون Tمستقل استفاده شده است
