بخشی از مقاله
چکیده
زمانی که کاهش و بی نظمی بارش به حدي برسد که در آن روند عادي رشد و رابطه متوازن و متعارف انسان و محیط مختل شود، با خشکسالی مواجه هستیم. در کشور ایران و استان زنجان هر چند سال یکبار دوره خشکسالی رخ می دهد. دشت هایی چون دشت ابهر نیز از این امر مستثنی نبوده و خشکسالی اخیر باعث افت منابع در برخی از مناطق این دشت شده است. جهت بررسی و تعیین تأثیر خشکسالی بر دشت ابهر هیدروگراف واحد دشت طی سال هاي 80-90 ترسیم و جهت بررسی مکانی داده ها از روش درون یابی و نرم افزار Gis10 Arc استفاده و تحلیل مکانی لازم نیز صورت گرفت. براساس نتایج به دست آمده از هیدروگراف دشت در سال هاي 86 - 87تا 87- 88 آبخوان به ازاي 2/12 افت86.92 میلیون متر مکعب آب از دست داده است. نتایج تحلیل مکانی نیز نشان می دهد در کل سطح دشت افت آب مشاهده شده و بیشترین افت در قسمت مرکزي و بخش هاي از حاشیه جنوبی دشت معادل -4.3 متر می باشد.
کلید واژهها: خشکسالی، دشت ابهر ، افت سطح ایستابی، هیدروگراف واحد
-1 مقدمه
خشکسالی حالتی نرمال و مستمر از اقلیم است، گرچه بسیاري به اشتباه آن را واقعه اي طبیعی و نادر می پندارند، اما این پدیده در واقع از ویژگی هاي اصلی و تکرار شونده اقلیم هاي متفاوت به شمار می آید .1 خشکسالی عبارت است از کاهش نزولات جوي در سطح منطقه اي معین، در طی یک دوره زمانی، که به صورت روزانه، ماهانه و سالانه متغیر می باشد. زمان آغاز خشکسالی، زمانی است که ذخیره آبی در محیط غیر اشباع خاك و مخازن زیرزمینی کاهش یافته و پایان خشکسالی زمانی است که نزولات جوي رطوبت مورد نیاز خاك را تأمین می کنند. همچنین فاصله زمانی بین آغاز و پایان خشکسالی تحت عنوان دوره تداوم خشکسالی تعریف می شود.2 روند افزایش دماي سطح زمین و غلظت گاز Co2، منجر به ایجاد نوساناتی در چرخه آبی شده و در مجموع افت سطح ایستابی، کاهش رطوبت خاك و اتمسفر، افزایش تبخیر، کمبود آب در بخش هاي کشاورزي و صنعتی و در نهایت فقر و نابسامانی اقتصادي و اجتماعی را به دنبال دارد.3
هر خشکسالی با سه خصوصیت شدت، طول دوره و پهناي تحت تاثیر شناخته می شود. خشکسالی انواع مختلفی دارد که با توجه به طول دوره خشکسالی به وجود می آیند و به شرح ذیل تعریف می شوند:
خشکسالی هواشناسی: هنگامی رخ می دهد که بارندگی کمتر از حدود 75 درصد از نرمال سه ماهه یا حتی شش ماهه باشد.
خشکسالی کشاورزي: رطوبت خاك در این مزحله بسیار کم است بخصوص جایی که گیاهان به صورت فشرده قرار دارند و بیومس خاك کم شده است. کاهش آب براي چهارپایان نیز از دیگر ویژگی هاي این مرحله است.
خشکسالی هیدرولوژیکی: کاهش جریانات رودخانه ها، مخازن آب، دریاچهها و سفرههاي آب زیرزمینی از آشکارترین نشانه هاي این مرحله از خشکسالی هستند و
خشکسالی اقتصادي - اجتماعی : این مرحله آخرین مرحله خشکسالی محسوب می شود طوري که کمبود منابع آب بر زندگی انسان ها تاثیر منفی می گذارد .4
غالبا خشکسالی ها از خشکسالی هواشناختی شروع شده و به ترتیب خشکسالی هیدرولوژیکی، خشکسالی کشاورزي و سرانجام خشکسالی اجتماعی- اقتصادي را در پی دارد .5 مسلما کم کردن اثرات نامطلوب خشکسالی نیاز به شناخت دقیق منابع و بررسی خشکسالی، جهت تعیین سطح بحران و تعیین استراتژي هاي مناسب جهت مقابله با آن در حال و سال هاي آتی دارد.6 بر این اساس هر 5 سال یکبار دوره خشکسالی 2 تا 3 ساله را در کشور شاهد هستیم. در ارتباط با خشکسالی در ایران و جهان مطالعات زیادي انجام شده است، پژوهش هاي پالمر در خصوص خشکسالی از جمله نخستین پژوهش هایی است که خشکسالی را کمبود رطوبت مستمر و غیرطبیعی دانسته است.7
-2 مواد و روشها
دشت ابهر با وسعت 820 کیلومتر مربع در بین عرض هاي 35 درجه و 54 دقیقه تا 36 درجه و 30 دقیقه و طول هاي 48 درجه و 51 دقیقه تا 49 درجه و 25 دقیقه درشمال غرب ایران و شرق استان زنجان قرار گرفته است. این منطقه به صورت نوار باریکی با روند شمال غربی - جنوب شرقی است که به صورت یک فرورفتگی در بین کوه هاي طارم و کوه هاي سلطانیه است قرار می گیرد و از شمال به کوههاي طارم و از جنوب به کوههاي سلطانیه محدود بوده و در قسمت غربی به دشت زنجان و در قسمت شرقی به دشت قزوین مرتبط است. شکل - 1 - موقعیت محدوده مورد مطالعه و راه هاي دسترسی به این منطقه را نشان می دهد.
شکل -1 موقعیت منطقه مورد مطالعه
این منطقه از نظر تقسیمات زمین شناسی ایران و از دید گاه ساختاري طبق تقشیم بندي نبوي - 1355 - در پهنه البرز-آذربایجان و طبق تقسیم بندي بربریان - 1981 - در زون ایران مرکزي جاي گرفته است . قرار داشتن کوه هاي ائوسن طارم در شمال و خاور منطقه از یک سو و واقع بودن کوه هاي سلطانیه - که سنگ شناسی مشابه رشته کوه هاي ایران مرکزي دارد - از سوي دیگر این نظریه را که مرز ایران مرکزي و البرز در منطقه از میان دشت ابهر و گسل احتمالی سلطانیه میگذرد را قوت می بخشد. بر اساس مطالعات زمین شناسی،سازند هاي گوناگونی مربوط به دوران دیرینه زیستی ، میانه زیستی و نوزیستی در این منطقه وجود دارد. سازند کهر به سن پرکامبرین، قدیمی ترین سنگ هاي موجود در منطقه را تشکیل می دهد و جدید ترین واحد هاي سنگی ، نهشته هاي کواترنري است. واحد هاي رسوبی منطقه به ترتیب از قدیم به جدید سازند کهر، سازند بایندر، دولومیت سلطانیه، سازند باروت، زاگون، لالون، میلا، درود، روته، شمشک، لار، فجن، سازند کرج، پادگانه هاي آبرفتی و مخروط افکنه و آبرفت هاي عهد حاضر می باشد. گرانیت دوران و توده هاي نیمه عمیق و دایک هاي نیمه آتشفشانی، توده هاي نفوذي و نیمه نفوذي منطقه، بازالت، آندزیت و ریولیت ائوسن گدازه هاي اتشفشانی منطقه را تشکیل می دهد8] - شکل . - 2
