بخشی از مقاله
چکیده
محدود بودن منابع آب در کشورمان، حفاظت، حراست، و بهره برداري بهینه از آن را به منظور تامین نیازهاي آبی آیندگان طلب میکند، دستیابی به این اهداف جز با تهیه بیلان دقیق منابع آب و ارزیابی پتانسیل آن امکانپذیر نمیباشد.مشخص کردن اجزاء بیلان آب در بررسی فرآیندهاي غالب هیدرولوژیکی که در یک حوزه اتفاق میافتد اهمیت فراوانی دارد. از این رو لازم است که کلیه اجزاي بیلان با دقت بالایی محاسبه گردد. در مقاله حاضر ضمن بررسی و محاسبه بیلان آبی سال 83-84 دشت گلگیر به بررسی بیلان هیدروکلیماتولوژي تورنت وایت محدوده پرداخته وازنظر هیدروژئولوژیکی سازند آسماري، گچساران و رسوبات عهد حاضر - مخروطه افکنههاي سازند آسماري - حائز اهمیت و سازندهاي دیگر از نظر هیدروژئولوژیکی نقشی ندارند و یا اینکه تأثیر منفی روي کیفیت آب زیرزمینی می گذارند مورد بحث قرار گرفته است.
مقدمه
دشت گلگیر در شمال غربی تاقدیس آسماري واقع شده است. روستاهاي گلگیر، بهرامآباد، محمدآباد و شمسآباد مهمترین مراکز مسکونی این دشت میباشند. رسوبات آبرفتی دشت گلگیر عمدتاً از دو سازند آسماري و گچساران منشاء گرفتهاند. فرسایش سازند آسماري عمدتاً باعث تهنشست رسوبات گراولی همراه با کمی رس در دشت گلگیر شده، در حالی که فرسایش سازند گچساران باعث افزایش رسوبات دانهریز سیلتی و رسی در دشت گردیده است. فرسایش لایههاي گچی سازند گچساران باعث حضور کانیهاي سولفاته ژیپس و انیدریت در آبرفت دشت گلگیر شده است. مساحت دشت گلگیر و مخروطه افکنههاي تاقدیس آسماري حدود 56 کیلومترمربع بوده که بزرگترین دشت و آبخوان آبرفتی منطقه محسوب میشود. در جنوب شرقی دشت گل گیر زمین لغزش تاقدیس آسماري روي داده است. با توجه به اینکه زمین لغزش جابجایی سازند آسماري را موجب شده است لذا این زمین لغزشها داراي پتانسیل بالایی جهت تشکیل آبخوان کارستی میباشند. تعیین ضخامت این رسوبات نیازمند حفاري اکتشافی و مطالعات ژئوفیزیک میباشد. با توجه به جنس این رسوبات میتوان انتظار داشت که ذخیره آب زیرزمینی و کیفیت آب آن مناسب باشد.
موقعیت جغرافیایی و وضعیت اقلیمی منطقه
دشت گلگیر در90 کیلومتري شمال شرق اهواز و 20کیلومتري جنوب غرب مسجدسلیمان در حوضه کارون میانی واقع شده است. بلندترین نقطه منطقه مورد مطالعه داراي ارتفاع 1380/1 متر از سطح دریا بوده ودر کوه آسماري واقع شده است. حداقل ارتفاع منطقه نیز 246/3 متر در غرب منطقه در محل خروجی رودخانه آب لشکر از منطقه وجود دارد. دشت گلگیر بزرگترین دشت و آبخوان آبرفتی منطقه محسوب میشود مساحت آبخوان آبرفتی دشت گلگیر حدود 24/48 کیلومترمربع میباشد متوسط رواناب سالانه در محدوده دشت گلگیر برابر 5/89 میلیون متر مکعب در سال میباشد همچنین حجم نفوذ آب به سیستم آب زیرزمینی در محدوده دشت گلگیر برابر 9/87 میلیون مترمکعب درسال میباشد. رسوبات آبرفتی دشت گلگیر عمدتاً از دو سازند آسماري و گچساران منشاء گرفتهاند. جهت تعیین وضعیت اقلیمی منطقه محدوده مورد مطالعه از پارامترهاي متوسط درجه حرارت و بارندگی سالیانه ایستگاههاي گلگیر و تخت کبود آسماري استفاده شده است با توجه به ضرایب بدست آمده میتوان چنین نتیجه گرفت که اقلیم دشت در اقلیم نماي دومارتن نیمه خشک بوده است. متوسط تبخیر سالیانه دشت گلگیر در سال بیلان از روش تورنت وایت استفاده شده که در این روش ابتدا تبخیر و تعرق پتانسیل ماهانه محاسبه شده سپس با تنظیم جدول بیلان هیدروکلیماتولوژي ماهانه، تبخیر و تعرق واقعی محاسبه شده که متوسط سالیانه مقدار آن 23/2 میلیمتر میباشد. توزیع فصلی بارندگی در این ایستگاهها نیز همانند رژیم بارندگی مناطق خشک ونیمه خشک با فصل پرباران زمستان - بیش از 53 درصد از بارندگی سالانه - و تابستان خشک - زیر 0/5 درصد از بارندگی سالانه - منطبق می- باشد.
زمین شناسی و موقعیت ژئو تکنیک منطقه
عوامل تکتونیکی یکی از مهمترین عوامل تشکیل کارست در سازندهاي آهکی وپیشرفت کارست شدگی در طول زمان می- باشند. در نواحی چینخورده ساختمانهاي تکتونیکی و شکستگیهاي مرتبط با آنها بر روي پدیده کارست شدگی و کانالیزه شدن جریان آب زیرزمینی تأثیر مستقیمی دارد. در این نوع مناطق پدیدههاي ساختاري مانند گسلها، درزهها، چینخوردگی- ها، امتداد وشیب سطوح لایهبندي و غیره هر یک به نوعی در فرآیند ایجاد وتوسعه کارست مؤثر میباشد. عمده گسلهاي تاقدیس آسماري بر حسب عملکرد سیستم تنش اعمالی از نوع امتدادي و عادي است که مسیرهاي جریان عمومی آب زیرزمینی را در آبخوان کارستی آسماري تعیین می نماید شکل - . - 1
شکل - 1 نقشه زمین شناسی دشت گلگیر
تأثیر سازندهاي زمینشناسی بر روي منابع آب
سازندهاي زمینشناسی منطقه بر اساس اهمیت آن در ذخیره و انتقال آب زیرزمینی به دو دسته تقسیم میشوند: سازند هاي مؤثر در تغذیه منابع آب زیرزمینی
الف- سازند آسماري
سازند آسماري به علت ماهیت سخت و شکنندهاي که دارد در بیشتر قسمتها خرد و گسله شده و مجاري را براي نفوذ آب فراهم کرده است. با توجه به سنگشناسی سازند آسماري و کیفیت روانابهاي حاصله از این سازند خوب میباشد و تنها ممکن است در صورت اسیدي بودن باران، کمی افزایش یون بیکربنات و کلسیم را داشته باشند. قابلیت انحلال ترکیبات آهکی سازند آسماري به مقدار co2 محلول در آب باران بستگی دارد. در منطقه مورد مطالعه سازند آسماري بیشترین پتانسیل تشکیل آبخوان را دارد و از لحاظ هیدرولوژي و هیدروشیمی مطلوبترین گزینه براي برداشت آب در میان سازندهاي منطقه میباشد. همچنین داراي سیستم آبخوان کربناته، کارستی درزو شکافدار، سازند سخت و با قابلیت استحصال مناسب آب زیرزمینی میباشد.
ب- سازند گچساران
سازند گچساران متشکل از لایههاي متناوب انیدریت، مارن، نمک ضخیم لایه و آهک است که در منطقه مطالعاتی با آبفروچاله هاي فراوان، چشمههاي آب تلخ متعدد با دبی کم ودرجه کارست شدگی شدید مشخص می گردد. آب زیرزمینی موجود در آبخوان کارستی گچساران بسته به لایه هاي تبخیري موجود داراي نوع سولفاته کلسیک و کلروره سدیک با غلظت کل مواد جامد محلول بیش از 3000 میلی گرم در لیتر می باشد. با اینحال با توجه به گسترش زیاد سازند گچساران و پراکندگی مناطق جمعیتی در منطقه میتوان برداشت از آبخوان کارستی سازند گچساران با آب نوع سولفاته کلسیک را به منظور مصرف کشاورزي مورد توجه جدي قرار داد.
ج- سازند میشان
سازند میشان در منطقه مورد مطالعه عمدتاً از مارن هاي خاکستري و آهکهاي صدفدار تشکیل شده است. این سازند ضخامت زیادي ندارد و به صورت نوارهاي باریک و پراکنده در مکانهاي مختلف رخنمون دارد. به علت آنکه لایههاي مارنی سازند میشان به صورت سدهاي هیدروژئولوژیکی باعث عدم ارتباط لایههاي آهکی میشوند، بدین جهت عملاً انحلال و کارست شدگی لایههاي آهکی سازند میشان غیر قابل ملاحظه میباشد. میزان کل جامدات محلول و کاتیون غالب آبهاي زیرزمینی سازند میشان به عوامل مختلفی مانند ضخامت لایههاي آهکی، میزان خردشدگی سازند، میزان تماس با لایه- هاي مارنی، و موقعیت خروج آب بستگی دارد. از میان چشمههایی که در منطقه مورد مطالعه از سازند میشان خارج می- گردند میتوان به چشمه دیمهدرب اشاره نمود که جهت مصرف شرب روستاي دیمهدرب مورد استفاده قرار میگیرد. سازند میشان عملاً سیستم چند آبخوان کربناته درز و شکافدار را تشکیل می دهد.
