بخشی از مقاله
چکیده
تحلیل گفتمان که روشی نوین برای پژوهش در متون ادبی است، سابقه ای پنجاه یا شصت ساله در غرب دارد. در ایران نیز، مطالعه و نقد آثار ادبی بر اساس دانش زبان شناسی آن هم از دیدگاه گفتمان کاوی نوعی نوآوری محسوب می شود. در این پژوهش که با محوریت گفتمان شهادت و تأثیر آن در پایداری اسلامی در شعر قیصرامین پور نوشته شده است، گفتمان دینی در شعر قیصر که یکی از شاعران برجسته دوران انقلاب و بعد از آن است مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در مقالهی حاضر به شیوهی تحلیلی-توصیفی به برخی از تأملات امین پور در باب واکاوی شهید و شهادت بحث و گفتگو شده است.
واژگان کلیدی : گفتمان، شهادت، مقاومت، قیصر امین پور.
.1مقدمه
ادب مقاومت در مفهوم امروزی خویش بعد از جنگ جهانی دوم شکل گرفت. حوادث قرن بیستم مانند شکل گیری رژیم صهیونیستی و اشغال فلسطین و تهاجم به کشورهای اردن، سوریه، لبنان و مصر و انقلاب اسلامی ایران باعث آفرینش آثاری یگانه در حوزهی ادبیات مقاومت ملل شرقی و اسلامی شد. - شکری، 1366 - 91 :
دربارهی »گفتمان« باید گفت؛ اصطلاحی است زیباشناختی که امروزه در حوزهی علوم انسانی به ویژه نقد ادبی کاربرد وسیعی یافته است. زبان در گفتمان ادبی هم بیانگر خود و هم بیانگر تصویری از اشیاء خارجی است که شاعر به آنها میاندیشد و به نوعی آنها را باور دارد.
گفتمان - discourse - شکلی از کاربرد گفتگوها است. اما به صورت کلیتر بدین معناست که در گفتمان تنها معنای ظاهری مطرح شده در گفتگو نقش ندارد بلکه شرایط زمانی، مکانی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را به طور پنهان مد نظر قرار میدهد. وان دایک در پاسخ به این پرسش که گفتمان چه معنایی دارد، میگوید : »کاش میتوانستم آن چه را دربارهی گفتمان میدانم به شکلی فشرده در تعریفی ساده بگنجانم - .«میرفخرایی، - 1383:7
»گفتمان محصول ارتباط و تعامل مباشران گفتگو در بافتی اجتماعی و فرهنگی است - «یارمحمدی ،:1383 - 1 و یا گفتمان عمل گفته یا کنش در مقابل محصول گفته که بازنمای ساخت صوری گفتمان است، میباشد - .«همان -
»گفتمان شکلی از کاربرد زبان است - «وان دایک، . - 16 : 1382 بنابراین، »گفتمان مجموعهای از تولیدات فکری با هدف رساندن آن به خواننده - گیرنده - است که از طریق متون نوشتاری، شنیداری و دیداری بیان میشود و این افکار، دیدگاه کلی و جزئی از مسألهای را به ما میدهد. و نتیجتاً گفتمان عملیاتی است ارتباطی، که بین فرستندهی متن - فاعل نویسا - و گیرندهی پیام متن - فاعل خوانا - جریان مییابد و شکل میگیرد - .«نصیحت، » - 48 :1384 در مباحث گفتمان کاوی کمتر به تقسیم گفتمان و انواع آن پرداخته شده است. اما با توجه به اینکه گفتمان را مجموعهای از عبارتهای وابسته به یک نظام معین میدانند و همچنین ویژگیهای کاربردی زبان، میتوان گفتمان را در نُه مقوله تقسیم کرد و برحسب پیچیدگی، عمق و دایره شمولیت به ترتیب زیر آورد:
-1گفتمان دینی -2گفتمان فلسفی -3گفتمان اخلاقی -4گفتمان قانونی -5گفتمان تاریخی -6گفتمان سیاسی-اجتماعی -7 گفتمان تبلیغاتی-اطلاعاتی -8 گفتمان علمی-منطقی -9گفتمان ادبی -هنری. و اما گفتمان ادبی هنری را میتوان این گونه تعریف کرد : گفتمانی است نقدی که آثار ادبی و هنری را به منظور بیان زیباییها، تصویرگریها و روشهای آن، و قدرت تأثیرگذاری بر گیرنده - خواننده - و بر انگیختن احساس وی و میزان ابداع و نوآوری آنها از جانب ادیب و هنرمند تحلیل میکند. گفتمانی است که بین ذات ادب و موضوع آن، بین نگرش ادیب و هنرمند و واقعیتی که به تصویرش میکشند، ارتباط برقرار میکند. زیرا حقیقت در گفتمان ادبی، در زیبایی، یعنی سطح وجدانی و احساسی، و نه در سطح عقلی محض نهفته است - .«همان، و نیز رک شریفیان، بسطامی، - 1388
رسالت ادبیات پایداری به ویژه در حوزه ی شعر را می بایست در بیان گفتمان دینی و انقلاب اسلامی دانست که بازتاب آن را در دو جریان شعری این عصر می توان دنبال کرد:
شعر».1 سنّت گرای مذهبی و محتواگرا که خاستگاه آن باورها و سنّت های دینی و فرهنگی همراه با گرایش های سیاسی-اجتماعی عمدتا همسو با انقلاب اسلامی و آمیخته با بن مایه های مذهبی بود - .«قبادی، ».2 - 1389:115شعر روشنفکران دینی که بیشتر متأثر از تفکرات شریعتی بود و امثال صفارزاده، گرمارودی، امین پور، عبدالملکیان، حسن حسینی، سلمان هراتی، فاطمه راکعی و قزوه و ... در این جرگه جای دارند - .«همان : - 116-115
در مقالهی پیش رو برخی تأملات گفتمان دینی قیصر امین پور در حوزهی پایداری اسلامی را مورد بحث و بررسی قرار میدهیم.
.2شاخصه های تحلیل گفتمان
-1نشان دادن رابطه ی بین نویسنده، متن و خواننده
-2روشن ساختن ساختار عمیق و پیچیده ی تولید متن یعنی »جریان تولید گفتمان«
-3نشان دادن تأثیر بافت متن - واحدهای زبانی، محیط بلافصل مربوط به کل نظام زبانی - و بافت موقعیتی - عوامل اجتماعی ، فرهنگی، سیاسی، تاریخی و شناختی - برگفتمان.
-4نشان دادن موقعیت و شرایط خاص تولیدکنندگان گفتمان - شرایط تولید گفتمان - .
-5نشان دادن بی ثباتی معنا، به این معنی که همیشه معنا در حال تغییر است ، هرگز کامل نیست و هیچ وقت به طور کامل درک نمی شود.
