بخشی از مقاله
-1چکیده:
طی سالهاي اخیر به دلایل متعددي دریاچه ارومیه پسروي نموده است منابع آب زیر زمینی بعنوان یک منبع استراتژیک نقش بسزایی در تو سعه پایدار جوامع داشته ودارد .هدف از این تحقیق و مطالعه بررسی تاثیرات پسروي دریاچه ارومیه بر منابع آب زیر زمینی در جنوب استان آذر بایجانتشرقی در محدوده هاي مطالعاتی عجبشیر می باشد.که براي این منظور مطالعه زمین شناسی ،هیدرولوژي و هیدرو ژئولوژي،هیدرو دینامیک آبخوانها ،هواشناسی در محدودههاي مطالعاتی صورت گرفت .و کیفیت آب زیر زمینی فاکتور ECمورد بررسی و مطالعه قرارگرفت و با مطالعه تراز آب زیرآب زیر زمینی و آنالیز کیفی منابع آب زیر زمینی سعی گردیده است که اثرات متقابل آنها با افت سطح تراز آب دریاچه ارومیه نشان داده شود .
با استفاده از دادههاي هیدروشیمیایی و نسبت یونی CL-/HCO3-+CO3--شدت نفوذ آب شور در آبخوان ها مورد ارزیابی قرار گرفت بررسیهال نشان می دهد که رابطه مستقیمی بین تراز و کیفیت منابع آب با میزان بارش و تغذیه از روان آبهاي سطحی وجود دادرد و با برداشت بیش از حد ظر فیت از منابع آب زیر زمینی میزان شوري افزایش می یابد. با بررسی نسبت مولی چاههاي بهره برداي ملاحظه گردید که در حاشیه دراچه ارومیه با پسروي ، شوري آپخوان افزایش یافته است..
ضمن توصیه بر رویکرد هاي طرحهاي تعادل بخشی در این محدوده مطالعاتی استفاده بیشتر از منابع آب سطحی بارعایت کلیه جوانب امر در این زمینه توصیه میگردد.
-2مقدمه
زندگی با آب آغاز، آب منشا حیات است این طلیعه اي روشن از نیاز انسان بر آب و تامین آن است. نخستین جوامع انسانی در کنار رودخانه ها و چشمه هاي آب شکل گرفتند چشمه هاي بزرگ مهد تمدنهاي بزرگ بوده اند که نشانه هایی از این تمدنها و فناوري هاي آنها براي تامین آب از چشمه ها و رودخانه ها و آبهاي زیرزمینی در سرزمینهاي باستانی همچون ایران،یونان،... قابل مشاهده است شاید افزایش جمعیت انسان و احساس دسترسی ایمن تر به منابع آب باعث شد تا انسان از دیر باز تاکنون به فکر بهره برداري از آبهاي زیرزمینی با استفاده از کندن زمین یا به عبارتی بهتر حفر چاه بیفتد.
آبهاي زیرزمینی از طریق چشمه ها به سطح زمین راه می یابد و یا از طریق حفره چاه و قنات به بهره برداري می رسد. چاههاي آب منبعی براي تهیه آب آشامیدنی انسان ووابسته هاي او مانند احشام و زمینهاي زارعی بوده اند چشمه ها و چاهها علاوه بر این محلی بر خلق اسطورها و باورهاي دینی است و در کتب مقدس مانند قرآن و انجیل اشارات واضحی از اهمیت چشمه هاو چاهها آمده است. از هزاره نخست پیش از میلاد چاهها افقی یا قنات بطور گسترده براي تهیه آب و آبیاري در خاورمیانه و غرب آسیا به ویژه،ایران استفاده شده است . در دهه هاي اخیر استفاده از چاه ها براي تامین آب مورد نیاز آبیاري زمینهاي کشاورزي و باغات به شدت افزایش یافته است که دلیل اصلی روندصعودي استفاده از چاههاي آب در ایران،فناوري حفاري و نیاز روز افزون به ویژه براي مصارف کشاورزي را می توان از عوامل تشدید مصارف آب زیر زمینی ذکر نمود.
توسعه پایداراستفاده و مدیریت آبهاي زیرزمینی هم از منظر زیست محیطی و هم از دید اجتماعی موضوعی کلیدي والبته حیاتی براي آینده است اگر تا دیروز استخراج زیر زمینی از طریق چاهها و قنات امري بدیهی و تقریباً ممکن بود امروزه این امر حتی اگر با محدودیتهاي منابع و چالشهاي اقلیمی مواجه نشود باز درگیر امور قانونی و مسایل مرتبط با حفظ حریم منابع آب و مواردي از این دست است.
در گذشته تفکر بهره برداري مبتنی بر ذخیره اي قطعی والبته تجدید پذیري حتمی منابع آب زیرزمینی بوده، در حالی که امروز تغییر اقلیم و بهره برداري بی رویه به همراه ازدیادجمعیت و تقاضاي روز افزون براي آب زیر زمینی ، ارزیابی و بهره برداري از آبهاي زیر زمینی با نگرش هاي جامعتر را امري الزامی نموده است ،نگرشهایی که بتواند با ارزیابی صحیح از منابع، احتیاج انسان و محیط زیست را با هم ببیند در کنار این همه تنگنا هاي زمین شناسی و البته زیست محیطی رانبایداز نظر دور داشت حفظ حریم چشمه ها ،نظارت دقیق بر حفاري چاههاي آب ، پایش مستمر سطح آب زیر زمینی و ارتباط آن باعوامل اقلیمی-انسانی
البته بررسیهاي اقتصادي و اجتماعی از جمله مباحث نوعی هستند که در مدیریت مبتنی بر توسعه پایدار خود را نشان میدهد شناخت زمین شناسی محلی و منطقه اي ؛ کیفیت و کمیت آب زیر زمینی یاري میرساند .شناخت این منابع میتواند راه برنامه هاي بعدي همچون حفاظت کمی وکیفی ، تاثیر تغییر کاربرها و توسعه صنعتی ؛اتخاذ روشهاي مدیریتی و تخصیص آب زیر زمینی ، باز خورد هاي زیست محیطی استفاده از آب زیر زمینی و....را هموار سازد .
-3 بررسی هجوم آب شور به آبخوان ها
آب شور از معمولی ترین آلاینده هاي آب هاي شیرین در زیر زمین است و هجوم آب شور دریا به آبخوان هاي ساحلی یک مساله نگران کنده جدي است معمولاً در شرایط طبیعی ،از آبخوان هاي ساحلی که در کنار دریا قرار دادند،آب شیرین وارد دریا می شود اگر از این آبخوان ها به طور بی رویه آب برداشت شود.جریان آب زیرزمینی به طرف دریا کم و یا حتی معکوس می گردد. پدیده اخیر موجب نفوذ و ورود آب شور دریا به آبخوان هاي داخل خشکی می شود. دخول آب شور به داخل آبخوان هاي آب شیرین تحت تاثیر توسعه ي آب زیرزمینی را هجوم آب شور می نامند.
-4فصل مشترك آب شور و شیرین
در سامانه ي آبخوان ساحلی شکل 3-2 آب شیرین به دریا تخلیه می شود. در زیر آب شیرین ،آب شور دریا قرار دارد در بین این دو نوع آب شور و شیرین ،منطقه اي وجود دارد که در آن غلظت نمک بین غلظت نمک در آب شیرین و غلظت نمک در آب شور متغیر می باشد. این منطقه را منطقه ي بینابین یا منطقه ي پخشیدگی می نامند منطقه بینابین ناحیه ي باریکی است که عرض از یک متر تا بیش از 100 متر متغیر می باشد توزیع شوري در منطقه بینابین به علت پراکندگی املاح در اثر جریان آب شیرین پخشیدگی و جابجائی ناپایدار به دلیل اثرات خارجی جزر و مد پمپاژ چاه ها و با تغذیه ي آبخوان می باشد.
شکل - - 1 آرایش جریان آب شور و شیرین در یک آبخوان باز ساحلی - یک پیامد مهم از منطقه ي بینابین ،جریان رو به دریا در آن و انتقال آب شور به دریا است . منشا این آب شور، از آب شور واقع در زیر آب شیرین است - و از این رو براساس اصل پیوستگی یک جریان کوچک آب شور از دریا به سمت خشکی در منطقه اي آب شور وجود دارد
در پاره اي موارد منطقه ي بینابین ،یک منطقه ي مشخص و معین است، به طوري که می توان را با یک مرز مشترك مشخص و قاطع بین دوسیال - آب شور و شیرین - بیان نموده البته نشان دادن منطقه بینابین به صورت یک مرز مشترك مشخص، یک فرض تقریبی است در چنین حالتی فرض بر این است که سامانه آبخوان از دو سیال مخلوط نشدنی که بوسیله ي یک مرز مشخص و دقیق از هم جدا شده اند تشکیل شده است. مرز مشترك بین دو سیال را فصل مشترك یا سطح حد فاصل نیز می گویند بدیهی است با انتخاب فصل مشترك مشخص ،سادگی قابل ملاحظه اي جهت تحلیل مسایل حاصل می شود
-5موقعیت محدوده مطالعاتی عجبشر
محدوده مطالعاتی عجبشیر در حد فاصل طول هاي جغرافیایی 38˝ و41 ́ و 45° تا 38˝ و19 ́ و 46° شرقی و عرض جغرافیایی 39˝ و́ 22 و 37° تا 00 و42 ́ و 37° شمالی قرار گرفته است این محدوده در غرب استان آذربایجان شرقی واقع شده و مهمترین شهرآن عجبشیر می باشد که فاصله حدود 95 کیلومتر جنوب باختر ي شهرستان تبریز مرکز استان قرار داردمحدوده مطالعاتی عجبشیر در حوضه آبریز دریاچه ارومیه از حوضه هاي سی گانه کشور واقع شده و داراي کد 3016 می باشد
این محدوده از شمال و شمال باختري به محدوده ي مطالعاتی آذرشهر و شیرامین، از خاور و جنوب به محدوده ي مطالعات مراغه-بناب از جنوب باختر ي به دریاچه ارومیه محدود می گردد وسعت کلی محدوده ي مطالعاتی عجبشیر برابر 590 کیلومتر مربع است که حدود 131 کیلومتر مربع آن را دشت عجبشیر تشکیل می دهد و ارتفاع بلندترین و پست ترین نقاط محدود به ترتیب برابر با 3400 متر و 1275 متر از سطح دریا می باشد
