بخشی از مقاله
چکیده
- وجود منابع عظیم نفت و گاز، گستردگی مرزهای جغرافیایی، توزیع و گستردگی مناطق شهری و روستایی به همراه بهرهمندی از منابع عظیم انرژیهای تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، ایران را به عنوان کشوری متفاوت در سطح دنیا مطرح کرده است. در این مقاله با استخراج 15 چالش کلیدی در حوزه های مختلف اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و سیاسی و با بررسی جامع مستندات، آمار و اطلاعات موجود، به ضرورت توسعه انرژیهای تجدیدپذیر به ویژه انرژی خورشیدی پرداخته شده است.
توسعه و استفاده از انرژی های تجدید پذیر به ویژه انرژی خورشیدی علاوه بر پاسخگویی به بخشی از رشد تقاضای برق، سبب کاهش وابستگی به سوخت های فسیلی، کاهش آلودگی هوا و اثرات مخرب محیط زیستی،کاهش میزان گرمایش هوا و کاهش تلفات شبکه های انتقال و توزیع میشود. همچنین افزایش امنیت عرضه انرژی، رشد ناخالص داخلی، رشد فرهنگ صرفه جویی، مقابله با بحران کم آبی، کمک به تامین برق مصرفی در زمان پیک در فصل تابستان، تحریک رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال، افزایش دسترسی به منابع انرژی پایدار و مطمئن برای مناطق روستایی و کمتر توسعه یافته و همچنین افزایش عدالت اجتماعی از جمله سایر مزایای استفاده از انرژی های تجدید پذیرمی باشد.
کلید واژه- انرژی تجدیدپذیر، انرژی خورشیدی، سوخت فسیلی، گازهای گلخانه ای و آلاینده، محیط زیست، درآمد ناخالص داخلی
-1 مقدمه
یکی از محورهای اساسی توسعه و پیشرفت هر کشور، استمرار توسعه اقتصادی، توسعه علم و فناوری، آسایش و رفاه اجتماعی، امنیت جوامع و وجود زیرساختهای توسعه یافته است که این امر به واسطه دراختیار داشتن منابع انرژی و تولید برق در دنیا محقق می شود. رشد روز افزون تقاضای انرژی الکتریکی در دنیا ایران و نیاز به پاسخگویی به آن، سبب شده است که همچنان نیروگاه های فسیلی نقش اصلی را در تامین این نیاز در دنیا به ویژه در کشورهای دارای منابع هیدروکربوری مانند ایران ایفا نمایند.
این در حالی است که نیروگاه های با سوخت های فسیلی - گازی، گازوئیلی و ذغال سنگی - از عوامل اصلی آلودگی محیط زیست، افزایش گازهای گلخانهای و افزایش دمای کره زمین بوده این امر سبب بروز مشکلات تازهای برای محیط زیست و جوامع انسانی از جمله تغییرات گسترده آب و هوایی در دنیا شده است. رویکرد توسعه، استخراج و استفاده از سوخت های فسیلی در جهان در حال دگرگونی است. در همین راستا به دلیل وجود مزیت های بیشمار انرژی های تجدید پذیر، رشد و توسعه آنها در دنیا روندی مثبت داشته است که این رشد به واسطه اصلاح سیاستها در بازار و کاهش هزینه های تکنولوژیکی به ویژه در انرژی بادی و خورشیدی صورت گرفته است.
کشور ایران به دلیل بهرهمندی از منابع مختلف انرژیهای تجدیدپذیر به ویژه باد و خورشید، این امکان را دارد که با جایگزینی آنها با سوختهای فسیلی، سهم برق تولیدی از منابع سوخت فسیلی و به تبع آن انتشار گازهای گلخانهای و آلودگیهای زیست محیطی را در کشورکاهش دهد.
در این مقاله ضمن طرح برخی از چالشهای مختلف موجود در کشورکه سبب تحمیل هزینه های کلان به دولت و مردم شده و در همین حال منابع و زیرساختهای کشور را نیز درگیر نموده است، به تاثیرات مثبت احداث و توسعه انرژی های تجدید پذیر از جمله انرژی خورشیدی بر روی رفع و تعدیل چالشهای موجود و ضرورت توسعه آنها می پردازد.
-2 ضرورت توسعه انرژی های تجدید پذیر در ایران
منابع محدود و تجدید ناپذیر انرژی های فسیلی از یک سو و وابستگی امنیتی کشورها به تامین سوخت های فسیلی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه از سوی دیگر باعث بروز مشکلات عدیدهای برای این کشورها شده است.
در ادامه به بخشی از چالشهای موجود در کشور اشاره و با نگاهی جامع و بر پایه آمار و مستندات، تاثیرات مثبتی که توسعه انرژیهای تجدید پذیر بر رفع و تعدیل آنها دارند بیان میشود.
-1-2 چالش های موجود در ایران
ایران همانند سایر کشورها با چالشهای گوناگونی در حوزههای مختلف اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و سیاسی مواجه بوده است و این چالشها همواره بعنوان موضوعات جدی در مقابل سیاستگذاران و برنامهریزان راهبردی کشور مطرح می باشند. برخی از این چالشها - مستقل از ترتیب اهمیت - بشرح زیر تعریف میشوند:
- 1 رشد تقاضا و مصرف برق در کشور بالا است. به همین دلیل، ادامه تامین برق از منابع فسیلی مترادف با مصرف بیشتر سوخت فسیلی و آلودگی بیشتر محیط زیست است.
- 2 بدلیل گستردگی بالای مرزهایجغرافیایی و وجود مناطق محروم، تامین انرژی و شبکه موردنیاز با چالشهایجدی روبرو است.
- 3 بحران کمبود و تامین آب در مناطق مختلف کشور وجود دارد و نیروگاههای حرارتی از مصرف کنندگان بالای آب میباشند.
- 4 مصرف سرانه سوختهای فسیلی در ایران نسبت به متوسط مصرف جهانی بالاتر است.
- 5 به واسطه استفاده از سوختهای فسیلی در سیستم های حمل و نقل و گرمایش، آلودگی شدید هوا در منطقه شهری و صنعتی وجود دارد.
- 6 ایران در انتشار آلایندهها و گازهای گلخانه ای ناشی از مصرف بالای سوختهای فسیلی و راندمان پایین تجهیزات مورد استفاده، رتبه بالاتری از کشورهای صنعتی و توسعه یافته دارد.
- 7 اقتصاد کشور نفت محور بوده و بایستی با سیاست کاهش وابستگی آن به سمت اقتصاد توسعه ای حرکت کرد.
- 8 تلفات شبکه انتقال و توزیع برق به دلیل بعد مسافت مراکز تولید نیروگاههای حرارتی و آبی تا مصرف بالا است.
- 9 تضاد منافع با کشورهای توسعه یافته و مصرف کننده بزرگ انرژی در تولید و فروش انرژی وجود دارد.
- 10 عدم تنوع منابع و پراکندگی مکانهای تولید برق با مباحث امنیت انرژی و پدافند غیرعامل در تضاد است.
- 11 تبعات عدم انجام تعهد کاهش تولید کربن - توافقنامه پاریس - هزینه های زیادی را بر کشور تحمیل خواهد کرد.
- 12 تامین برق جهت تعدیل پیک مصرف برق در تابستان با استفاده از نیروگاههای بزرگ نیاز به سرمایهگذاری بالا دارد.
- 13 فرهنگ صرفه جویی در مصرف برق در جامعه پایین است. - 14 هزینه های اجتماعی تحمیل شده به دولت و جامعه بابت مصرف سوختهای فسیلی بالا می باشد.
- 15 تولید ناخالص داخلی به دلیل اسراف در استفاده از سوختهایفسیلی و هزینه های اجتماعی ناشی از سوختهای فسیلی پایین است.
توسعه نیروگاههای تجدید پذیر به ویژه انرژی خورشیدی سبب کاهش استفاده و وابستگی به سوخت فسیلی، کاهش آلودگی هوا اثرات مخرب محیط زیست، افزایش امنیت عرضه انرژی، کاهش میزان گرمایش هوا، تحریک رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال، افزایش دسترسی به منابع انرژی پایدار و مطمئن برای مناطق روستایی و کمتر توسعه یافته و همچنین افزایش عدالت اجتماعی می شود. با توجه به چالشهای ذکر شده و مزایای انرژی های تجدید پذیر، توسعه این انرژیها یک ضرورت انکارناپذیر است.
با توجه به این امر برنامه ریزان و سیاست گذاران کشور توسعه انرژی های تجدید پذیر را در برنامه های چهارم، پنجم و ششم لحاظ نموده اند ولی میزان عدم تحقق این اهداف حکایت از آن دارد که هنوز اهمیت و ارزش مزایای اقتصادی، فرهنگی ، سیاسی امنیتی توسعه انرژی های تجدید پذیر در حل و تعدیل بسیاری از چالشهای کشور به طور کامل و واقعی آشکار نشده و برای این موضوع برنامه ریزی، نظارت و سرمایه گذاری مناسب و متناسب انجام نگرفته است.
طبق برنامه چهارم توسعه، اهداف تعین شده جهت تولید برق از منابع تجدید پذیر معادل 5000 مگاوات بوده است که تنها 38 درصد آن محقق شده است.[4] همچنین طبق سند چشم انداز تا سال 1404 ، میزان 10 درصد از برق مورد نیاز کشور باید از منابع انرژی تجدید پذیر تامین شود ودر حال حاضر سهم انرژی های تجدید پذیر 0,4 درصد - جدول شماره - 1 است.
در برنامه پنجم توسعه کشور نیز استفاده از انرژی های تجدید پذیر به میزان 5000 مگاوات هدف گذاری شده است [7] که کل ظرفیت احداث شده و دردست احداث تا تیر ماه 1396 به 100 مگاوات نیز نرسیده است. [6] در ادامه و با نگاهی جامع، تاثیر و اهمیت استفاده و توسعه انرژی های تجدید پذیر و به ویژه انرژی خورشیدی بر روی این چالشها تبیین می شود.
-2-2 تاثیر مثبت توسعه نیروگاههای تجدید پذیر بر رفع و تعدیل چالشهای کشور در بخش قبل به برخی از چالشهای عمده و اساسی که کشور با آن مواجه است اشاره شد. این چالشها در اغلب موارد موضوعات پیچیده ای هستند که پیوسته برنامهسازان راهبردی در پی حل آنها می باشند.
این چالشها همواره امکانات و منابع زیادی از زیرساختها و منابع کشور را صرف نموده و هزینه های زیادی را نیز به کشور تحمیل می کنند. این چالشها بر حسب شرایط هر کشور متفاوت و بر اساس درصد اهمیت راهکارهای مقابله با آنها نیز متمایز می باشند.
راهکارهای تجربه شده در سایر کشورها می توانند الگو های مناسبی برای طرح، بررسی و انطباق آن با شرایط کشور باشند. اما مهمترین سوالی که مطرح است این است که آیا یک راهکار فراگیر وجود دارد که علاوه بر تاثیر مثبت بر حل این مشکلات، امکانات و منابع کمتری از کشور را استفاده نماید. در این بخش با ارایه توضیحات منطقی و آمار و ارقام مستدل، توسعه انرژی های تجدید پذیر درکشور به عنوان یک راهکار راهبردی امکان پذیر، اقتصادی و جامع تاکید می گردد:
- 1 رشدتقاضا و مصرف برق در کشور بالا است. به همین دلیل، ادامه تامین برق از منابع فسیلی مترادف با مصرف بیشتر سوخت فسیلی و انتشارگازهای گلخانهای وآلودگی بیشتر محیطزیست است با توجه به احداث 14واحد نیروگاهی جدید در ایران در سال 1395 علاوه بر واحدهای تولید پراکنده و انرژی های تجدید پذیر قدرت نامی منصوبه نیروگاههای کشور با افزایش 2،325 مگاوات به مقدار 76,428 مگاوات رسید که نسبت به سال قبل آن یعنی سال 1394 معادل 3,1 درصد افزایش داشته است.
قدرت سرانه 945 وات - افزایش نسبت به سال قبل 1,1 درصد - و تولید سرانه 3578 کیلو وات ساعت - افزایش نسبت به سال قبل 1 درصد - گزارش شده است. میانگین قدرت عملی 66,598 مگاوات بوده است که نسبت به سال قبل 2,9 درصد افزایش یافته است. [2] بر اساس گزارش بانک جهانی در سال 2014 سرانه مصرف انرژی در ایران بین سالهای 1971 تا 2011 با نرخ رشد سالانه حوزه 4,1 درصد افزایش یافته است که این رقم بیشتر از متوسط جهانی میباشد. [5]
سهم انرژی های تجدید پذیر در ایران بسیار پایین است. جدول - 1 - در حالی که در سال 2014انرژی های تجدید پذیر تقریباً 23,7 درصد از برق تولید دنیا را تامین کرده اند - شکل شماره - 1 و این رشد ظرفیت و تولید در 2015 نیز ادامه یافت به طوری که 147 گیگاوات به ظرفیت برق تجدیدپذیردر 2015 اضافه شده است .[10]
شکل - 1 - ، سهم تقریبی انرژی تجدید پذیر از مصرف انرژی و تولید برق جهانی [10] 2014
افزایش 50 گیگاوات در ظرفیت انرژی خورشیدی فتوولتاییک در 2015 معادل 25 درصد رشد نسبت به 2014 می باشد که در این حالت نزدیک به 10 برابر بزرگتر از ظرفیت تجمعی نصب شده در جهان تا یک دهه قبل بوده است - شکل شماره - 2 که بخش اعظم این ظرفیت به چین با 15,2 ، ژاپن با 11 و ایالات متحده با 7,3 گیگاوات مربوط است.[10]
شکل - 2 - ، ظرفیت موجود و افزوده شده خورشیدی فتوولتاییک در جهان [10] 2015-2005
