بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر تلاش دارد موضوع میدانهای تاریخی ایران را بررسی و آنها را بر مبنای یک ویژگی مهم یعنی ترکیب عناصر محصورکننده مورد تحلیل قرار دهد. محصوریت از اساسیترین مؤلفههای هر فضای شهری میباشد. عناصر محصورکننده میدانها در بسیاری موارد مهمترین شاخصه بصری در منظر میدانها محسوب میشوند و حتی در بسیاری موارد مهمترین عنصر عملکردی میدانها نیز به حساب میآیند.
در راستای رسیدن به هدف تحقیق، نمونههای مرتبط با موضوع در پهنه جغرافیایی ایران با تمرکز بر نمونههای شناختهشدهتر مورد بررسی قرار گرفت و با استفاده از روش توصیفی تحلیلی ارزیابی شد. در مواردی به منظور فهم تفاوتهای مهم بین میدانهای ایران و میدانهای غربی در ارتباط با موضوع، نمونههای خارجی میدانهای تاریخی نیز مورد اشاره قرار گرفتهاند.
نتایج ارزیابی بیانگر این است که به طور کلی میتوان میدانهایی تاریخی ایران را بر مبنای ترکیب عناصر محصورکننده در پنج دسته اصلی قرار داد:
- 1 میدانهایی با بدنه محصورکننده یکنواخت و فاقد عنصر شاخص
- 2 میدانهایی با بدنه محصورکننده یکنواخت و ورودیهای شاخص
- 3 میدانهایی با ترکیب متباین بدنه محصورکننده
- 4 میدانهایی با عناصر شاخص معماری در بدنه محصورکننده و
- 5 میدانهایی با عناصر شاخص در حوزه بلافصل بدنه محصورکننده
-1 مقدمه
میدانها از گذشتههای دور یکی از مهمترین عناصر ساختار شهرها در ایران و جهان بودهاند. هر چند عملکرد اصلی میدانها در بسیاری از شهرهای جهان یکسان و بیش از هر چیز مکانی برای تجمع و شکلگیری رویدادهای جمعی است، اما ترکیب کالبدی فضایی میدانها در نقاط مختلف دنیا تا حد زیادی متفاوت است. از جمله میتوان به تفاوتهای موجود بین میدانهای تاریخی ایران و میدانهای تاریخی کشورهای غربی اشاره نمود که از لحاظ شکل، نوع محصوریت، ماهیت عناصر اصلی و ... متمایز هستند
یکی از عواملی که بر مبنای آن میتوان تفاوتهای قابل توجه میدانهای تاریخی ایران و غرب را مورد مطالعه قرار داد، ویژگی محصوریت میباشد. محصوریت نخستین اصل حاکم بر طراحی فضاهای شهری است.2 بطوریکه اگر فضا به شکل مطلوبی محصور نشود، نمیتوان به یک مکان شهری جذاب دست یافت. در واقع خصوصیت عمده فضای محصور، ایجاد حس مکان است
فضای محصور نسبت به فضای بیترتیب و رها شده، محیطی با امنیت بیشتر ایجاد میکند. انسان از حرکت در فضاهای شهری که فاقد محصوریت باشد و یا توسط ساختمانهای غولپیکر محصور شده باشد گریزان است. بنابراین نحوه محصور شدن فضا از عوامل مهم در مطلوبیت فضاست. محصوریت فضاهای عمومی در شهرها، نه تنها دستیابی به مقیاس انسانی را آسانتر میکند، بلکه در ایجاد حس امنیت و آسایش در مردم نیز بسیار مهم است.
عناصر محصورکننده فضاهای شهری در میدانهای غربی اغلب شامل ساختمانهای مهمو عمدتاً کلیساها در بدنه میدانها بودهاند. ماهیت این عناصر و همچنین نحوه ترکیب آنها با سایر اجزای میدان در نمونههای ایرانی و غربی بسیار متفاوت است. از آنجا که شکلشناسی و گونهشناسی میدانهای اروپایی و غربی در مطالعات مختلفی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته در این مطالعه تلاش شده تا چنین تحلیلی و بررسیای در ارتباط با نمونههای ایرانی میدانهای تاریخی صورت گیرد. به همین منظور در ادامه انواع مختلف محصوریت از منظر ترکیب بدنه محصورکننده در میدانهای تاریخی ایران بیان میگردد.
به عنوان مثال در کشورهای غربی با نمونههای مختلفی از میدانها با ترکیبهایی غیر از مستطیل و مربع شامل اشکال گرد و چندضلعی مانند میدان کامپو در سیهنا و یا میدان مرکزی شهر پالمانوا روبرو هستیم. این در حالی است که در ایران اغلب میدانها شکلی شبیه به مربع یا مستطیل دارند. همچنین به دلیل شرای اقلیمی و فرهنگی، اغلب میدانهای تاریخی ایران از طریق رشتهای پیوسته از طاقنماها و یا رواقهایی محصور شدهاند. این در حالی است که در غرب بسیاری از میادین را ساختمانهایی که رو به میدان دارند محصور نمودهاند، موضوعی که در ایران چندان مشهود نبوده است.
در منابع مختلف به اهمیت محصوریت در فضاهای شهری اشاره شده است. از جمله چایلدز [12]، اشپرای رگن [15] ریچارد هدمن و آندرویازوسکی .تاکید راجر ترانسیک در کتاب " کشف فضاهای گمشده" بر محصوریت و تعیین فضایی است . استمپ در سال 2005 تحقیقی بر روی کیفیت محصوریت در فضاهای شهری انجام داد و آن را از مهمترین ویژگیهای هر فضای شهری دانست. از نظر او سطوح سخت مهمترین عامل محصوریت فضاها هستند
-2 ترکیب عناصر محصورکننده در میدانهای تاریخی ایران
محصوریت در میادین تاریخی ایران در مقایسه با نمونه میادین تاریخی غربی تفاوتهای قابل توجهی دارد. در میادین غربی محصور شدن میدان اغلب از طریق ساختمانهای متعدد و چند طبقه در اطراف میدان ایجاد میشود که از آن جمله می-توان به میدان دوکاله - ویجوانا، ایتالیا - ، میدان واندوم1 - پاریس، فرانسه - ، یا میدان سنمارکو - ونیز، ایتالیا - اشاره نمود.2 در ایران طبق یک سنت دیرینه محصور شدن میادین شهری و محلی عمدتا از طریق طاقنما که فاقد کاربری بوده و یا از طریق بازار که دارای عملکرد بوده، بوجود میآمده است. در این رابطه نیز میتوان به میدان شاه تهماسب، امیرچخماق و میدان خان در شهر یزد، میدان ولیسلطان کاشان و یا میدان نقشجهان اشاره کرد.
یکی از پیشگامان تقسیمبندی میدانهای تاریخی در جهان، پاول زوکر3 است که در کتاب معروف "شهر و میدان"4 میدانهای جهان غرب را به پنج نوع اصلی تقسیم کرده است. تقسیمبندی زوکر بدین صورت است:
-1 میدان محصور و بسته که برای خود فضایی کامل محسوب میشود؛
-2 میدانی که فضای آن به سوی عنصری مسلط جهت داده شده است؛
-3 میدان هستهای که فضایش حول مرکزی شکل گرفته است؛
-4 مجموعه میادینی که خود متشکل از چند فضا میباشند؛
-5 میدان بیشکل که فضایش نامشخص به نظر میرسد
حدوداً بیست سال بعد از زوکر، راب کریر5 به بررسی گستردهتری از میدانهای تاریخی پرداخت. او بیشتر بر موضوع ترکیب شکلی میدانها تأکید داشت و نتایج کار خودش را در کتاب "فضای شهری"6 در سال 1979 به چاپ رساند.
در این پژوهش تلاش شده گونهبندی دیگری از میدانهای تاریخی در محدوده ایران بر مبنای ویژگی محصوریت ارائه شود. این بررسی نشاندهنده وجود پنج گونه اصلی میدان است که در ادامه هر یک از آنها شرح داده میشوند:
· میدان هایی با بدنه محصورکننده یکنواخت و فاقد عنصر شاخص
Place Vendôme این میدان از مشهورترین فضاهای شهری تاریخی پاریس است که در سال 1699 میلادی بوجود آمد.
در این خصوص میتوان مثالهای متعدد دیگری از قبیل میادین تاریخی استانیسلاس - Place Stanislas - و کاریر - Place de la carrier - در نانسی فرانسه و میدانهای سالزبورگ و موتسارت در شهر سالزبورگ - اتریش - ، استفان - Stephansplatz - و هوئر مارک - Hoher Markt - در وین اتریش و میدان قدیمی استارومسکه - Staromestske namesti - در پراگ - جمهوری چک - نیز اشاره کرد.
