بخشی از مقاله
چکیده
در امر بروز سیلاب فاکتورهای متعدد اقلیمی، فیزیکی و ادافیکی دخیل میباشند که هر یک به نوبه خود بسته به شرایط منطقهای بر دبی اوج سیلاب موثر میباشند در مدیریت جامع حوضه آبخیز، مهار وکاهش خسارتهای سیل جایگاه ویژهای دارد. بنابراین شناسایی دقیق مناطق سیلخیز و سیلگیر حوضه و عوامل مؤثر یا تشدیدکننده آن امری ضروری است؛ بدیهی است در این امر مدیریت سیلاب امری اجتناب ناپذیر است، و همچنین میتوان روشهای مهار وکاهش میزان خسارات را تعیین نمود.
از جمله خصوصیات فیزیکی میتوان به ضرایب شکل حوضه، شیب حوضه، پروفیل طولی آبراههها، زمان تمرکز و از خصوصیات ادافیکی میتوان به CN حوضه و… و از عوامل اقلیمی میتوان به شدت بارندگی اشاره نمود. جهت تعیین آبراههای مهم سیلابی و تعیین عوامل تاثیرگذار فیزیکی و هیدرولوژیکی حوضه بر دبی اوج سیلاب بر اساس روش معیاربندی امتیازبندی شده است. نتیجه بر این می باشد که آبراهه هایی که درقسمت بالادست حوضه قرار دارند پتانسیل بیشتری در تولید رواناب سیل دارند بنابراین با اقدامات مناسب آبخیزداری اعم از سازهای و غیرسازهای و یا تلفیقی از هر دو میتوان دبی رواناب را در سرمنشأ مهار کرد.
واژههای کلیدی : دبی اوج سیل، خصوصیات فیزیوگرافی، سیل، حوضه آبخیز چالوس.
مقدمه
عوامل گوناگونی در جاری شدن سیل دخالت دارند از جمله: شدت بارندگی، نفوذپذیری زمین، شرایط توپوگرافی، ویژگیهای پوشش گیاهی و درجه اشباع بودن خاک را میتوان به عنوان عوامل مؤثر در جاری شدن سیل نام برد. البته به دلیل دخالتهای انسانی، ضریب سیل خیزی حوضه تغییرکرده و عمدتآًً موجب کاهش دوره بازگشت می شود یکی از عوامل مؤثر در ظهور سیلاب بارندگی و رواناب ناشی از آن می باشد، عوامل اصلی زمینشناسی که رواناب را تحت تأثیر قرار می دهد به دوگروه سنگ شناسی و زمین شناسی طبقه بندی شده است، تأثیرات سنگ شناسی در ارتباط با ترکیب، بافت ولایه بندی سنگ هاست.
نفوذپذیری و قابلیت جذب آب توسط خاک نقش اساسی در تبدیل باران به رواناب دارد. افزایش تراکم پوشش گیاهی از شدت رواناب های سطحی که منجر به ایجاد سیل میشود، می کاهد از دیدگاه هیدرولوژی، سیلاب یک سیکل هیدرولوژی است و به زبان ریاضی تابع خروجی ناشی از تحریک سیستم عامل به وسیله یک تابع ورودی در یک فاصله زمانی معمولاّ پیوسته می باشد با پژوهشی بر روی داده های سیل در حوضههای غرب آفریقای مرکزی به این نتیجه رسید که متغیرهای ضریب رواناب در رابطه با عوامل فیزیوگرافیک حوضه مهمترین تأثیر را در سیلابها داشتهاند.
جرال بالس و روبرت بتسون سیلاب مشاهدهای از 36 حوضه آبریز با مطالعه 15 خصوصیت فیزیکی به این نتیجه رسیدند که کاربری اراضی و خصوصیات فیزیکی خاک مهمترین عوامل در تعیین شماره منحنی حوضه هستند. نشان داد که در مدیرت جامع حوضه آبخیز، مهار وکاهش خسارت های سیل جایگاه ویژهای دارد. بنابراین شناسایی دقیق مناطق سیلخیز و سیل گیر حوضه و عوامل مؤثر یا تشدیدکننده آن ضروری است؛ چراکه می-توان با اقدامات مناسب آبخیزداری اعم از سازهای و غیرسازهای و یا تلفیقی از آنها شدت سیلخیزی حوضه را کاهش داد، و در مرحله بعد روشهای مهار وکاهش میزان خسارات را تعین نمود.
مواد و روش ها
حوضه آبخیز رودخانه چالوس با مساحت بالغ بر1634 کیلومترمربع در دامنه شمالی البرز مرکزی و در جنوب شهرستان چالوس واقع و به عنوان یک River basin مستقیمآ پس طی مسافت کوتاه ناحیه دشتی خزری - شهر چالوس - به دریای خزر زهکش میشود. این حوضه با بارندگی متوسط سالانه 836 میلیمتر دارای آبدهی متوسط 13/8 متر مکعب بر ثانیه می باشد و سالانه بطور متوسط 438/4 میلیون متر مکعب آب شیرین تولید که بخشی از آن به مصارف کشاورزی - مزارع برنج - میرسد ومابقی به دریای خزر میریزد شایان ذکر است که حوضه مورد مطالعه به 26 زیر حوضه تقسیم بندی شده است.
موقعیت حوضه آبخیز چالوس
زیر حوضههای حوضه آبخیز چالوس نشان داد که در امر بروز سیلاب فاکتورهای متعدد اقلیمی، فیزیکی و ادافیکی دخیل میباشند که هر یک به نوبه خود بسته به شرایط منطقهای دبی اوج سیلاب موثر می باشند از جمله خصوصیات فیزیکی میتوان به ضرایب شکل حوضه، شیب حوضه، پروفیل طولی آبراهه ها، زمان تمرکز و از خصوصیات ادافیکی میتوان به CN حوضه و… و از عوامل اقلیمی میتوان به شدت بارندگی اشاره نمود.
جهت تعیین آبراههای مهم سیلابی و تعیین عوامل تاثیرگذار فیزیکی و هیدرولوژیکی حوضه بر دبی اوج سیلاب بر اساس روش معیاربندی امتیازبندی شده است که هر یک به طور جداگانه در ذیل تشریح شده است :بررسی عوامل طبیعی حوضه توپوگرافی یکی از عوامل تاثیرگذار در وقوع سیل توپوگرافی یا وضعیت نقاط یک حوضه نسبت به یکدیگر میباشد. به طوریکه هر چه حوضه آبخیز از پستی و بلندی بیشتری برخوردار باشد با توجه به شرایط نفوذپذیری و شرایط هیدرولوژیکی خاک، میزان جریان سطحی کاهش یا افزایش مییابد، هر چه شیب بیشتر باشد سرعت جریان سطحی بیشتر و در هماهنگی با دیگر عوامل در توسعه و گسترش سیلاب بیشتر است. در تقسیمبندی تاثیر شیب حوضهها بر سیلاب مطابق فرمول هورتون ذیل عمل شده است.
