بخشی از مقاله
چکیده مقاله
پیشروي آب رودها، نهرها و کانالها در خشکی به خصوص در شهرهاي حاشیه این گونه عوارض آبی می تواند جز بحرانهاي مهم تهدید کننده این شهرها به شمار می آید. با وجود این که اغلب مناطق کشور ما جز مناطق نسبتا خشک جهان به شمار می آیند، بارش نسبتا زیاد باران در یک دوره حتی کوتاه مدت می تواند تهدید مهمی براي ساکنان مناطق حاشیه اي این گونه عوارض آبی به شمار بیاید. از این رو، تعریف و تعیین دقیق حریم رودخانه ها و عوارض آبی از مسایل مهمی است که دست اندرکاران بحث مدیریت منابع آبی معمولا با آن مواجهند.
در ایران، شرکت سهامی امور آب منطقه اي در استانهاي مختلف مسول تعیین دقیق این مرزها می باشد. با این وجود جهت تعیین این مرزها مسایل خاصی وجود دارند که تعیین آنها را نسبتا دشوار می کنند. تغییر میزان جریان در بستر زمان، تغییر بستر در طول زمان، گوناگونی مواد تشکیل دهنده بستر رودخانه ها، از جمله مسایلی هستند که فرایند محاسبه این مرزها را نسبتا پیچیده می کنند. در گذشته نه چندان دور، متخصصان با ترسیم یک بافر ساده در اطراف مسیر کانال آبی، مناطق ممنوعه را مشخص می کردند. کاملا واضح است که این روش نمی تواند توجیه کاملی براي اعلام مناطق ممنوعه باشد. با گذشت زمان و توسعه نرم افزارهاي مطرح در زمینه هیدرولوژي این فرایند به روش دقیق تري انجام شد.
امروزه انجام این فرایند با نرم افزارهایی مانند HecRAS با دقت نسبتا بالایی صورت می گیرد. با این وجود هنوز مسایلی وجود دارد که توسعه روشهاي جدید و قدرتمند را الزامی می نماید. براي مثال، دقت کم در کلیت فرایند استفاده از این نرم افزارها، منطبق نبودن ساختار این نرم افزارها با سیستم GIS و در نتیجه ناتوانی در بکارگیري داده هاي تهیه شده و ذخیره شده در سیستم GIS ، ناتوانی در نمایش مناسب خروجی کارتوگرافی، نیاز به صرف زمان و هزینه بالا در بکارگیري روشهاي مذکور از جمله مسایلی است که باید به حساب بیایند.
از این رو، در این مقاله سعی شده است ضمن بررسی روشهاي موجود، روشی نوین در تعیین این مرزها با نگرشی خاص ارایه داده شود. در این نگرش اهداف اصلی عبارتند از: توسعه روشی با دقت بالا در تعیین پارامترهاي مورد نیاز، امکان بکارگیري فرمت متداول در سیستم هاي GIS امروزي، بالابردن سرعت و کاهش هزینه در انجام فرایندهاي مورد نیاز تعیین حریم و بستر، تولید خرجیهاي کارتوگرافی شده مناسب و همچنین آماده جهت بکارگیري در سایر فرایندهاي متداول در هیدرولوژي. بر این اساس با تکیه بر توابع رستري و مدلهاي مناسب با داده هاي رستري، نوع خاصی از متریک تعریف شده و در قالب یک تابع گسترش مورد استفاده قرار داده شد. در پایان وضعیت خروجیهاي بدست آمده از حیث دقت با سایر خروجیها مقایسه شده است.
تاریخچه قانونی
به دلیل رشد روزافزن جمعیت و توسعه سریع زندگی شهري و روستایی در اراضی حاشیه رودخانه ها و طبیعتا افزایش تقاضا براي احداث اعیانی در این اراضی، متاسفانده روند تجاوز به بستر و حریم رودخانه ها، تصرف غیر قانونی این گونه اراضی و دخل و تصرف غیر مجاز در آنها افزایش یافته است. با تصویت قانون آب و جگونگی ملی شدن آن در تاریخ 1347/4/27 وظیفه تعیین حد بستر رودخانه ها و نهرهاي طبیعی و حفاظت آنها از دخل و تصرف غیر مجاز، به عهده وزارت نیرو قرار گرفت. در تاریخ 1359/4/3 و با تصویب لایحه قانون رفع تجاوز از تاسیسات آب و برق کشور، شکل رسیدگی و مجازات متصرفانه تاسیسات آب و برق تعیین گردید.
در اواخر سال 1361 ضمن تصویب قانون توزیع عادلانه آب و به موجب تبصره هاي 1و 2 ماده 2 این قانون مجددا وظیفه تعیین پهناي بستر و حریم رودخانه ها و نهرهاي طبیعی و بستر حریم مخازن و تاسیسات آبی توسط وزارت نیرو مورد تاکید قرار گرفت. بر اساس تبصره 3 همین ماده صدور مجوز ایجاد هر نوع اعیانی و حفاري، و نیز دخل و تصرف در بستر رودخانه ها و نهرهاي طبیعی ، کانالی هاي عمومی ، مسیل ها، مرداب ها، برکه هاي طبیعی، در حریم قانونی سواحل دریاها و دریاچه ها اعم از طبیعی یا مخزنی، منحصرا به عهده وزارت نیرو قرار داده شده است.
همچنین به استناد تبصره 4 ،وزارت نیرو موظف است در صورتی که اعیانی هاي موجود در بستر و حریم رودخانه ها و نهرهاي طبیعی را مزاحم تشخیص دهد، پس از طی تشریفات قانونی، نسبت به تخلیه آنها اقدام نماید.
وزارت نیرو به استناد ماده 51 قانون توزیع عادلاینه آب مصوب 1361، آیین نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه ها را تنظیم نموده و طی شماره 100/2855621 مورخ 1379/3/8 به هیات دولت پیشنهاد کرده است. این پیشنهاد در مورخه 1379/8/11 به عنوان آیین نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه ها، نهرهاي مسیل ها، مردابها، برکه هاي طبیعی و شبکه هاي آبرسانی، آبیاري و زهکشی به تصویب هیات وزیران رسیده است. این راهنما، در راستاي تشریح روشهاي مطالعه پهنه بندي سیل و تعیین حد بستر و حریم رودخانه تنظیم گردیده است.
مقدمه فنی
بشر از آغاز ظهور بر پهنه هستی تا به امروز همواره در معرض تهدید انواع حوادث و بلایاي طببعی از جمله زلزله، سیل، خشکسالی و … بوده است. اما سیل پدیده ویرانگري است که با پیشرفت علو م و گسترش جوامع انسانی بسیار پرخطرتر از گذشته ظاهر شده است و هنگامی که از کنترل خارج گردد وحشیانه به تأسیسات و اماکن مسکونی و خطوط ارتباطی حمله برده، حتی باعث مرگ و میر و زخمی شدن انسانها می گردد. بدین لحاظ سیل یکی از مهمترین بلایاي طبیعی براي بشر محسوب شده و این مشکل با افزایش جمعیت و بهره وري هر چه بیشتر از دشتهاي سیلابی در حاشیه رودخانه ها و عدم رعایت حریم رودخانه ها و مسیلها روز به روز در حال گسترش می باشد.
در کشور ما نیز طغیان رودخانه ها همه ساله ضایعات بسیاري در ابعاد انسانی، اجتماعی اقتصادي بر جاي گذاشته است و بی تردید رشد روز افزون جمعیت و توسعه زندگی شهري و روستایی در اراضی حاشیه رودخانه ها، احداث سازه هاي تقاطعی نامناسب، برداشت بی رویه شن و ماسه از بستر و کناره رودخانه ها و همچنین نابودي ناآگاهانه جنگلها و مراتع در حوزه هاي بالا دست موجبات به هم خوردن تعادل طبیعی رودخانه و در نهایت بروز خطرات بالقوه سیل را تشدید کرده است.
امروزه مهندسی رودخانه به عنوان یکی ازرشته هاي جدید مهندسی در سطح جهان به طور روز افزون مورد توجه قرار گرفته و با توجه به ارتباط بسیار نزدیک و تنگاتنگی که بین انسان و رودخانه از قدیم برقرار بوده و اهمیت روز افزونی که آب به عنوان مایه حیات و هستی روي زمین داشته است ، در این رابطه مهندسی رودخانه می تواند نقش به سزایی ایفا نماید. در کشور ما ایران نیز خوشبختانه در سالهاي اخیر شاهد رشد و گسترش این رشته مهندسی و توجه روز افزون مراکز علمی ، دانشگاهی و تحقیقاتی و همچنین دستگاههاي اجرائی در مورد آن هستیم. به منظور مقابله با پدیده طبیعی سیل می بایست اقداماتی به شرح زیرتوسط واحدمهندسی رودخانه که نقش اساسی در حفظ و حراست از رودخانه هاي منطقه دارد انجام پذیرد:
-1شناخت و مطالعه خصوصیات سیل خیزي حوزه هاي آبریز مختلف و برآورد میزان احتمال وقوع سیل در مناطق شهري ، روستایی و صنعتی که این بحث توسط اداره کل امور آب استان مرکزي صورت پذیرفته و نقاط سیل خیز و آسیب پذیر شناسایی شدهاند.
-2ارائه طرحهاي جامع جهت کاهش خسارات ناشی از سیل با استفاده از روشهاي سازه اي - مانند احداث سد، دیوراه سیل بند، لایروبی و اصلاح مسیر و - … و تدابیر غیر سازه اي - مانند مدیریت سیلابدشت، پیش بینی سیل با استفاده از سیستمهاي هشدار دهنده سیل و تعیین بستر و حریم و - … ضروري است.
اهداف مهندسی رودخانه:
هدف مهندسی رودخانه در واقع مطالعه خصوصیات فیزیو گرافی رودخانه ها و مسیلها و همچنین سیل خیزي حوزه ها و شناسایی نقاط آسیب پذیر و ارائه و اجراي طرحهاي جامع اعم از سازه اي و غیر سازه اي از قبیل: نقشه برداري و تعیین بستر و حریم، میله کوبی حد بستر و حریم، لایروبی و اصلاح مسیر، احداث دیوراه ساحلی و .... جهت کاهش خسارتهاي ناشی از سیل می باشد که به شرح زیر ارائه می گردد:
-1 نقشه بردراي جهت تعیین بستر و حریم رودخانه ها و مسیلها باستناد تبصره 1 ماده 2 قانون توزیع عادلانه آب مبنی بر تعیین بستر و حریم رودخانهها، انهار و مسیلها با توجه به آمار هیدرولوژي رودخانه ها و مسیلها و انهار با دو دیدگاه حقوقی و فنی مورد ارزیابی قرار می گیرد:
-1-1 اهداف حقوقی:
در مورد اهداف حقوقی باید بگوئیم که به استناد ماده 2 قانون توزیع عادلانه آب، بستر کلیه آبهاي سطحی چه فصلی و چه دائم در اختیار حکومت اسلامی است. بنابراین لازم است حد بستر و حریم قانونی آنها تعیین و روي نقشه هاي دقیق مشخص گردد تا مرزهاي مالکیت دولت با مجاورین روشن شود و طرفین با رعایت حریم قانونی اعلام شده در ملک مشخص شده خود اقدامات مالکانه نمایند. نظر به اینکه حدود اربعه املاك اشخاص حقیقی و حقوقی اکثراً در اسناد ثبتی وعادي محدود به بستر و حریم رودخانه ها ، مسیلها و .... قید گردیده است با تعیین و اعلام حد بستر و حریم از تداخل املاك به یکدیگر جلوگیري میگردد و در بسیاري از مواقع نظر کارشناسان تعیین حد بستر و حریم در دادگاهها سندي قانونی براي حل اختلاف مرزي املاك محسوب میگردد.
